Ngang kang ai amyusha shim lam de

Layang U Ra

Ji woi ji wa ni a prat kaw nna amyusha shim lam (national security) ngu ai hpe, hpyen masa shim lam (military security) ngu ai hte kayau kaya rai nna jai lang lai wa ai lam ni a majaw, amyusha shim lam ngu ai hpe n-tsa lam hku nna “tinang a lamu ga ginra, mungchyingsha hte n-hprang sut rai ni hpe hpyen wa n-madu la kau lu hkra, laknak hpai nna, makawp maga ai lam” ngu nna lachyawm hpaw jai lang lai wa ai lam rai nga ai. (Barry Buzan, New patterns of global security in the twenty-first century, International Affairs, July 1991) Rai tim, laja lana re ai gasat gala lam (major war) ni nnga mat sai, dai ni na mungkan hta gaw, amyusha shim lam ngu ai hpe, hpyen masa shim lam san san hta grau nna kaba dam lada ai hku, lachyum shaleng jai lang nga sai lam hpe mu lu ai. Lam mi hku nna tsun ga nga yang, amyusha ni grin nga lu na lam hpe jahten sharun maw mawn nga ai lam ni yawng hpe, amyusha shim lam a matu dingbai dingna lam ni (threats to national security) ngu nna jai lang nga sai aten rai nga ai. (UNDP, Human Development Report 1994)

Gap hkat jahkring (cease-fire) ngut ai shani kaw nna dai ni na aten du hkra, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hta byin hkrum hkra nga ai lam ni hpe bai n-htang sawn dinglik yu yang, hpyen wa gaw manu mana sung ai zai ladat (strategy) hpe shawng gyin shalat da ngut ai hpang e she, gap hkat jahkring dat ai lam hpe asan sha mu lu ai. Mungkan ting ra sharawng ai lam nnga sai, laknak hpai nna gasat gala galaw, shamyit shatsai, ai lam hpe tawn kau nna, grai dan dawng ai lam gaw nnga ai rai tim a-ngwi ngwi sha tang du masan sa wa ai baw lai ladat hte, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hpe kahtap nna gasat shamyit nga ai lam gaw, dan dan leng leng rai nga ai.

Dai ni na aten du hkra anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni matut manoi hkam sha nga ra ai tsinyan tsindam ni hpe, kadai wa ningdang lu na lam rai ta? Mare kahtawng ni htawt sit ra nga dingyang naw rai nga ai zawn, dum nta lamu ga hte yi sun hkauna ni mung zing la kau ya ai lam hkrum nga dingyang naw rai nga ga ai. Nawku hpung ni a hpung masha jahpan ni she law jat wa nga ai lam rai tim, nawku hpung ni a ahkaw ahkang ni gaw yawm wa ai maga de she rai nga ai. Hpaji hparat lam hte magam bungli lam ni hta ahkaw ahkang ni grai naw hkrat sum nga ga ai lam rai tim, nang hpam malu masha hpe lu sha la nna hten za wa na lam de gaw, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hpe grai ahkaw ahkang jaw da ai lam ni gaw dan dawng nga ai.

Grau nna hkrit tsang ra nga ai lam gaw, moi chyaloi n-hkoi kaw nna myit hkrum mang rum rai nna jawm nga pra hkrat wa ai, anhte Jinghpaw Wunpawng hpu nau ni a lapran hta sai garan wa shangun ai lam rai nga ai. Lai ladat ni amyu myu, gabaw ni amyu myu, gyin shalat nna, Wunpawng annau ni hpe hka wa bra wa byin shangun nga ai hpyen wa a zai ladat ndai gaw, moi lai wa sai aten ni hta shaning law law laknak hpai nna gasat shamyit lai wa ai lam ni hta, grau nna tang du akyu pru nga sai lam hpe, dai ni na Wunpawng annau ni dum hprang ra nga saga ai. Lam mi hku nna tsun ga nga yang, “shanglawt lu ai mungdan” ngu ai anhte nan madu tai lu ai lamu ga ginra hpe jawm gawgap shakut shaja nga ai aten hta, anhte hpu nau ni shada da a lapran hta myit hkrum lam ni hten za wa nga ai rai yang, anhte amyusha ni a shawng lam gaw, grai hkrit tsang ra ai madang de du mat wa na lam rai nga ai.

Du daw sai hkaw ai lam ni law law hkrum hkra ai lam hpe hkam sharang let gawgap lai wa ai Wunpawng mungdan ngu ai gaw, lani mi na n-htoi hta bandung de mung n-du lu, anhte shada da a lapran na hkang da ai kraw dun sumri ni mung di ayai mat ai lam a marang e, kadai mung kadai chye ai hku bra ayai mat wa ai baw, n-byin na matu gaw, dai ni na anhte yawng a lit kaba nan rai nga saga ai. Hpyen wa gaw dai ni na aten hta laknak n-kapaw ra ai baw zai ladat hte Wunpawng annau ni hpe gasat shamyit nga sai lam hpe, Wunpawng annau ni yawng mung lahkrip ra ra hte bai n-htang gasat ra na aten majing nan rai nga saga ai. Wunpawng annau ni hkrat sum mat nan nmai ai, katsi majan nan mung rai nga ai. Hkrat sum mat ai shani gaw, anhte a amyusha shim lam mung hkrat sum mat ai shani, shing n-rai amyu mat mat ai shani, nan rai na re ngu yang n-shut na ga ai.

Dai re ai majaw, katsi majan ndai hpe dang manga kau lu nna, ngang kang ai amyusha shim lam hpe gyin shalat la lu na matu, ngang kang ai Wunpawng mungdan hpe gawgap sa wa lu na matu, gaw Wunpawng annau ni hkum dingdek a lit nan rai nga ai. Hpyen masa hte n-seng ai lam yan (non-military issue) ni hpe ninghkap gasat dang la lu na matu gaw, hpyen hpung ni a lit n-rai nga ai zawn, anhte amyusha ni yawng myit mang ni a’hkrum rai nna jawm makawp maga la ra na “amyusha shim lam” baw sumhpa lam kaba nan rai nga ai. Lam mi hku nna tsun ga nga yang, hpyen hpung ni gaw hpyen masa shim lam hpe lit la makawp maga nga ai aten hta, anhte mungshawa ni mung, mungshawa ni hte seng ai amyusha shim lam lit hpe jawm gunhpai let, ngang kang ai amyusha mungdan hte amyusha shim lam hpe gawgap nga ra na aten ahkying nan rai nga ai.

Nang nga mu nga mai nga ai aten hta, kadai chyasam wa mi nang kaw sa nna, shakawn shagrau ai ga ni sa tsun tsun re ai rai tim, nang nga yak jam jau wa ai aten hta, na a amyusha ni sha nang hpe sa lakawn, karum madi shadaw, la na lam rai nga ai. Amyusha ni shada da a lapran hta byin hkrum hkra nga ai amyusha mang hkang (kaji kaba) ni hpe, chyasam wa a man e sa hti dan dan rai na malai, anhte shada da a lapran hta mahtang tsun jahpra la kau kau rai let, anhte shada da a lapran na kraw dun sumri ni hpe bai mahkri shadun, shangang shakang, sa wa ra na aten nan rai nga ai. Labau hta rau lu rau sha, ra sa rau wa, rau nga rau pra, rau yup rau rawt, re ai hku myit hkrum mang rum rai nna nga pra hkrat wa ai Wunpawng annau ni yawng, myit mang ni a’hkrum sha bai rai nna, ngang kang ai amyusha mungdan hte amyusha shim lam hpe gawgap sa wa ga law! -- Kachin Review