Majan hte amyusha shawng lam

Layang U Ra

Shinggyim masha ni gaw, moi chyaloi nhkoi prat kaw nna nan, tinang lu da ai lamu ga ginra hte sut-ring sut-rai ni hpe makawp maga na matu sha n-ga, bai kahtap shalaw jat la lu na matu mung, tinang a amyusha, amyu rusai, uhpung uhpawng, htunghking, makam masham hte mungdaw mungdan ni hpe makawp maga ra ai ngu nna hkap la ai lam ni a majaw mung, majan ni law law hpe gasat gala galaw hkrat lai wa sai lam rai nga ai. Ndai hpe yu yang, mungkan ga na htunghking laimasa (civilization) ni zawn, asak aprat galu galang rai nga sai bawhpan ni hta, ‘majan’ ngu ai mung langai mi rai nga ai. Dai ni na prat hta mungkan mungdan ni law law wa mung, shada da a lapran hta majan ni n-byin wa hkra, koi yen shakut nga ai lam hpe yu yang, majan byin wa na lam hpe n-ra sharawng ai prat nan rai nga sai ngu yang, n-shut nga ai. ‘Majan ngu ai gaw prat nan nrai nga sai (war is obsolete)’ ngu nna pyi nkau hpaji ninghkring ni tsun kajai nga ai aten nan rai nga sai.

Rai timung, maga mi de mungkan mungdan ni kanoi yawng gaw, lama wa majan byin wa yang na matu, ngu nna tinang a hpyen dap hte hpyen arung arai ni hpe galoi mung prat madang adep nga hkra, ja ji jahting shajin da da re ai lam ni hpe yu yang, majan ngu ai gaw - tinang ra tim, n-ra tim - tinang kaw byin hkrum hkra wa chye ai baw lam yan langai mi nan rai nga ai hpe mu ai. Dai re ai majaw, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hta mung majan hte seng ai machye machyang ni hpe hkau chyap chye chyang da lu na matu gaw, ahkyak ai lam rai nga ai.

Majan ngu ai hpa rai ta?
Dai ni na prat hta majan ngu ai a lachyum hpe amyu myu nga nna tsun shaleng da ai laika ni law law rai nga sai rai tim, Carl von Clausewitz mying ai German hpyen hpaji ninghkring wa a ga lachyum hpyan ai lam hpe gaw, mungmasa hte hpyen masa hpaji ninghkring ni galoi mung atek jum da nga ai lam rai nga ai. Clausewitz a On War ngu ai laika buk hta majan ngu ai gaw ‘mungmasa lam hpe kaga lai ladat langai mi hte matut galaw nga ai lam re (a continuation of political activities by other means)’ ngu nna lachyum shaleng da ai lam rai nga ai. Mungmasa bawngban jahkrup nmai wa ai aten hta e, lai ladat kaga langai mi hte matut shachyen shaja sa wa ai lam hpe, tsun ai lam rai nga ai.

Dai re ai majaw Clausewitz gaw majan ngu ai hpe gamu hkat shingjawng poi (wrestling match) hte ga shadawn tsun da nga ai. Tinang a hpyen-wa hpe dang manga kau lu na matu, lahkawng yan gaw tinang hta nga manga n-gun atsam yawng hpe jai lang nna shingjawng hkat ai ni hkrai rai nga ai. Majan ngu ai mung dai hte maren sha rai nga ai. Majan byin nga ai mugdan ni a lapran hta, ‘hpyen-wa a hkrat sum ai lam ngu ai gaw, tinang a matu akyu hkam la lam kaba nan rai nga ai’ ngu ai masing hte majan gasat ai ni hkrai rai nga ai. Manang wa a lata kaw na tinang hkam la mayu ai lam hte ahkaw ahkang, shing nrai arung arai, ni hpe tinang hta nga manga n-gun atsam hpe jai lang let hkan gajau di la ai lam nan rai nga ai. Dai majaw majan ngu dat ai shaloi e, langai wa ai hkrat sum mat ai lam chyu sha, kaga langai wa a matu padang ninglaw lam rai nga ai.

Majan a yaw shada lam
Majan ni langai hte langai a majan lapyin (intensity) hte hten byak lam (destructiveness) ni gaw, shai hkat nga ai lam hpe mu ai. De a majaw, majan byin nga ai uhpung uhpawng ni a yaw shatawng shada ai lam ni hta lakap nna, majan ni hpe mung hpan garan ginhka da mai nga ai. Grau nna chye na loi na hku tsun ga nga yang, myit mada lam langai ngai a majaw sha majan gasat sat re ai lam rai nga ai zawn, dai myit mada da ai bandung ngu ai gaw shadawn shadang nga ai, shing nrai shadawn shadang nnga ai, ngu ai lam hta lakap nna she, majan lapyin hte hten byak lam ni mung shai hkat nga ai lam rai nga ai.

Lam mi hku nna tsun ga nga yang, majan a sat lawat (character) ngu ai gaw, tinang yaw shatawng shada da ai bandung mahtai de du lu na matu, tinang tatut jai lang sa wa ai majan gasat lai ladat ni hta madung nga ai lam rai nga ai. Dai re ai majaw, majan gasat nga ai uhpung uhpawng ni a yaw shada ai lam ni wa mi shai hkat chye nga ai rai tim, shanhte yawng du dep wa mayu ai bandung ngu na gaw, shadawn shadang nga ai baw, shing nrai shadawn shadang nnga ai sha yawng tsep kawp re ai baw, bandung mahtai ni nan rai nga ai. De a majaw majan ngu ai hpe Masat Shadang Nga Majan (Limited War) hte Yawng Hpawn Majan (Total War) ngu nna hpan lahkawng garan da ai lam rai nga ai.

Masat Shadang Nga Majan
Masat Shadang Nga Majan ngu ai gaw, tinang yaw shatawng shada da ai mungmasa bandung langai mi san san a matu sha, gasat gala galaw ai majan hpe tsun ai lam rai nga ai. Tinang a hpyen wa hpe tsep kawp gasat shamyit kau na daram du hkra myit da ai lam nnga ai sha, tinang byin mayu ai lam langai mi hpe hkrang shapraw la lu ai shaloi ‘ram sai’ ngu ai yaw shada lam rai nga ai. 1982 ning hta byin ai Falklands Majan (Falklands War) gaw ga shadawn kaja langai mi rai nga ai. Falklands zinlawng hpe gan shang zing madu da ai Argentina hpyen hpung ni bai htingnut mat hkra, ngu ai British asuya a shadawn sharam nga ai yaw shada lam hpe mu lu nga ai.

Mungdan gadaga tara ritkawp ni hpe hkan nang hkan sa ai hku nna gasat gala galaw ai majan re ai, n-re ai, ngu ai lam hpe madung tawn nna mung, Masat Shadang Nga Majan ngu ai hpe masat ai lam rai nga ai. Lam mi hku nna tsun ga nga yang, majan a majaw hten wa za wa ai madang hpe lakap nna tsun ai lam n-rai nga ai. Mungdan gadaga uhpung uhpawng ni hku nna masat jahkrat da ai, majan aten hta e hkan nang hkan sa ra na tara ritkawp ni hpe tatut jai lang akyu jashawn ai majan rai yang, dai majan hpe Masat Shadang Nga Majan ngu ai lam rai nga ai. Ga shadawn tsun ga nga yang, laknak hpai ai hkyenla shada da sha gap hkat sat hkat ra na lam rai nna, mungmasha ni hpe gap hkra shalawm nmai ai baw tara shatup nna gasat gala galaw ai lam hpe, tsun ai lam rai nga ai.

Yawng Hpawn Majan
Yawng Hpawn Majan ngu dat ai hte rau gaw, hpyen wa hpe tsep kawp gasat dang kau lu hkra, shing nrai hpyen wa tsep kawp asum jaw kau ra mat ai kaw du hkra, ngu ai myit yaw shada lam hte rau, lu malu n-gun atsam ni mahkra hpe jai lang let, n-dut n-dang re ai hku nna gasat gala galaw ai lam hpe, ngu ai lam rai nga ai. Majan a matu ngu nna tinang hta nga manga hpyen luksuk n-gun hte sut-ring sut-rai ni yawng hpe jai lang akyu jashawn sa wa ai lam hta sha n-ga, hpyenla hte mungmasha ngu nna kaga mi garan ginhka ai lam nnga ai sha gap hkat sat hkat galaw ai lam rai nga ai. Lam mi hku nna tsun ga nga yang, mu mamu hpyen amyu masha ni yawng hpe sat na nat na ngu ai majan gaw, Yawng Hpawn Majan majing nan rai nga ai. American hpyenla ni hku nna mai byin ai daram mungmasha ni hpe n-gap hkra kau hkrup hkra, hpyenhking dagraw da ai masha ni hpe sha lata nna sat ai nat ai lam galaw lai wa ai Vietnam Majan gaw, Masat Shadang Nga Majan amyu hpan hta lawm nga ai rai tim, Numbat 1 Mungkan Majan (N1MM) hte Numbat 2 Mungkan Majan (N2MM) ni hpe chyawm gaw, Yawng Hpawn Majan a sakse ni hku nna masat da ai lam rai nga ai.

Majan a majaw hten za ai lam
Majan a marang e hten wa za wa ai lam ni grau grau nna laja lana byin wa shangun ai lam ni gaw (i) jak hpaji lam hta rawt jat kung kyang wa ai lam, (ii) Masat Shadang Nga Majan kaw nna Yawng Hpawn Majan de gale wa ai lam, hte (iii) majan hpe grau mazut ai lai ladat hte gasat wa ai lam, ni hta madung nga ai lam rai nga ai.

(i) Jak hpaji lam hta rawt jat kung kyang wa ai lam
Ningpawt ninghpang daw na majan ni chyawm gaw, n-htu, n-hkyi hte kaga jak-rung jak-rai ni hpe jai lang nna gasat ai majan ni rai nga ai hte maren, ni ni htep htep re ai hku nna gasat hkat ai majan ni nan mung rai nga ai. Rai timung, tsa ban 13 hte 14 grup-yin kaw nna gaw sanat laknak ni hpe galaw shapraw jai lang hpang wa nga sai hte maren, tsa ban 18 grup-yin kaw nna gaw grau grau nna tup hkrak re ai baw sanat laknak ni, wan-tsi (gunpowder) ni hte laknak kaba (artillery) ni hpe galaw shapraw jai lang hpang wa ai lam rai nga ai. Dai hpang tsa ban 19 du ai kaw nna gaw, dai ni du hkra lang nga dingyang rai nga ai, lahpa kaw shakap nna gap ai baw, Rifle sanat ni gaw ahkyak madung laknak ni byin tai wa nga ai lam rai nga ai.

Ndai zawn, jak hpaji lam hte hpungtang hpaji lam ni hta rawt jat kung kyang wa ai lam ni a marang e, grau grau nna madang tsaw ai laknak ni hpe galaw shapraw jai lang sa wa lu ai lam gaw, hpyen hpung ni a n-gun hte laknak gunrai n-gun ni hpe mung, grau grau nna jahkik ya ai lam nan rai nga ai. Jak sinat ni, hte lamu ganghkau de nna bawm jahkrat bun ai baw lam ni gaw, ndai prat na majan gasat lam lai ladat ni hpe galai shai wa shangun ai, jak hpaji rawt jat kung kyang wa ai lam hte seng ai ahkyak madung ga shadawn ni nan rai nga ai.

(ii) Masat Shadang Nga Majan kaw nna Yawng Hpawn Majan de gale wa ai lam
Majan byin ai nhtoi aten ni na wa ai hte hpawn, hkam sharang mung jin wa ai lam ni a marang e, Masat Shadang Nga Majan madang kaw nna Yawng Hpawn Majan madang de galai shai mat wa shangun ai lam gaw, majan a tsin-yam tsin-dam ni hpe mung grau nna sawng wa shangun ai lam rai nga ai. Majan aten galu wa ai hte rau majan hte seng ai tara ritkawp ni hpe koi yen ai lam ni mung yawm wa shangun ai lam rai nga ai. Dai majaw maga mi de hkala n-ba hkrum hkra ai mungmasha ni a jahpan hpe mung, law wa jat wa shangun ai lam rai nga ai. Majan a lai ladat ni galai shai wa ai lam a marang e N2MM aten hta, mungshawa shingte masat (civilian target) ni rai nga ai London, Coventry, Rotterdam hte Hiroshima zawn re ai mare kaba ni hpe laja lana re ai hku bawm jahkrat bun ai lam ni gaw, Masat Shadang Nga Majan madang kaw nna Yawng Hpawn Majan madang de gale mat wa shangun ai lam a sakse ni nan rai nga ai.

Ndai zawn rai mungshawa ni shanu nga ai mare kaba ni hpe shingte masat galaw ai lam a madung yaw shada ai lam gaw, mungshawa a myit masa lam (morale) ni hpe, n-gun shakya kau ya mayu ai majaw nan rai nga ai. N1MM a majaw asak sum mat ai hpyenla hte mungshawa ni a shadang gaw 90:10 grup-yin hta e sha rai nga ai lam rai tim, Yawm Hpawn Majan madang de gale mat wa ai N2MM a marang e, asak sum mat ai hpyenla hte mungshawa ni a shadang gaw 10:67 grup-yin hta nan rai nga ai. ‘Hpyenla marai 10 si hkrum ai rai yang, si hkrum ai mungshawa a jahpan gaw 67 re’ ngu ai lam rai nga ai.

(iii) Majan hpe grau nna mazut ai lai ladat hte gasat wa ai lam
Mungmasa bandung de du wa lu na matu, ndai prat na majan gasat ai lam ni hta mung, grau nna mazut ai lai ladat ni hpe jai lang akyu jashawn sa wa ai lam rai nga ai. N2MM aten hta German hte Japan hpyen hpung ni a lata de du mat ai bawngmasha (prisoners) ni hpe, dusat dumyeng ni hpe zawn rai zing-ri zing-rat galaw lai wa ai lam ni gaw, prat dep majan ni a zai mazut wa ai lam a kumla ni nan rai nga ai. Labau ninghkring langai mi a sawk maram da ai lam hku nga yang, Nazi hpyen hpung ni a lata de du mat ai Soviet bawngmasha ni marai wan (5) daram re ai hta na, marai wan (3) jan ngu na ni gaw dai zai mazut ai zing-ri zing-rat lam ni a majaw asak si hkrum ai lam re, ngu ai lam hpe mu lu nga ai.

Jinghpaw Wunpawng amyusha shawng lam
Majan ngu ai gaw anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a matu mung, kanoi htunghking langai mi ngu na zawn byin lai wa yu sai lam rai nga ai. Grai maja ra ai, grai hkrit tsang ra ai, hku nna nga lai wa ra ai aten ni mung law law rai lai wa yu saga ai zawn, majan byin wa yang na matu galoi mung jin jin re ai hku nna, sak hkrung hkawm sa lai wa sai aten ni mung law law rai lai wa yu saga ai. Simsa lam gan la dat ai lam a majaw, majan a shingran gan katsi mat ai lam sha rai nga ai. Tsep kawp hkoi mat ai lam gaw nrai nga ai. Dai re ai majaw, hpyen wa e ‘kasu kabrawng masha ni’ ngu nna bai tsun shamying hkrum ai 15 October 2010 shani kaw nna gaw, galoi rai na re n-chye tawn lu ai rai tim, ‘majan bai byin wa na rai sai’ ngu ai majan a sama hpe, amyusha ni yawng kalang mi bai marawp hkrup nga sai lam rai nga ai.

Dai ni na prat ndai gaw, moi na hte tsep kawp shai mat sai aten nan rai nga ai. Jak hpaji hte kaga hpungtang hpaji lam ni, hte hpyen laknak arung arai galaw shapraw jai lang ai lam ni hta, moi aten na hte wa shakap shai rai nga sai aten majing nan rai nga ai. Dai re ai majaw, mung-up asuya hpyen hpung ni a hpyen n-gun ngu ai hte, asuya nre ai hpyen hpung ni a hpyen n-gun ngu na mung, shingdaw hkat pyi nmai wa sai aten rai nga ai. Dai lam ni a majaw dai ni na aten hta asuya hpyen hpung ni hpe laknak hpai nna ninghkap gasat nga ai uhpung uhpawng ni malawng ngu na gaw, myit masa lam majan hpe mahtang padang ninglaw lu na lam hpe, shakut shaja nga ai lam hpe mu ai. Lam mi hku nna tsun ga nga yang, laknak arung arai madang hta gawngkya ai uhpung uhpawng ni hku nna gaw, mungshawa shingte masat hpe mahtang n-gun shadat gasat nna, mungmasha ni a myit masa lam ni gawngkya mat na hpe, shakut nga ai lam rai nga ai. Mungmasha ni a myit masa lam ni gawngkya mat ai rai yang, asuya hpyen hpung ni a n-gun mung hten agrawp mat na lam re, ngu nna myit mada hkam la ai lam rai nga ai.

Mungkan ntsa hta Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a-grin nga dingsa gaw, shing nrai amyusha lawt lam ngu ai hpe anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni atam nga dingsa gaw, majan ngu ai mung anhte ra tim, n-ra tim, anhte hta du hkrum hkra wa na baw lam langai mi rai nga ai. Dai re ai majaw, amyusha ni a shawng lam ngu nna tsun dat ai shaloi, majan ngu ai mung hkyen lajang shajin shalawm da ra na lam langai mi rai nga ai. Sut su nna n-gun atsam rawng ai ni a matu chyawm gaw, majan a matu hkyen lajang ai lam ngu ai gaw, hpa yak hkak na lam nrai nga ai. Rai timung, sut mung n-su, n-gun atsam mung n-rawng re ai ‘matsan ma’ a matu chyawm gaw, shi a chye chyang ai lam hte zai ladat hta chyu sha madung nga ai lam rai nga ai. Lam mi hku nna tsun ga nga yang, matsan ma wa hku nna gaw, jahpu manu mung law law n-hkrat ra ai baw rai nna, masha law law hpe mung kalang ta hkala n-ba jahkrum kau shangun lu ai baw, laknak ni hpe chyu sha, kam hpa ra na lam rai nga ai. Dai lam ni a majaw, ndai prat hta e gaw mare kaba ni mahtang she ‘majan pa’ ni byin wa wa rai nga sai lam rai nga ai.

Ndai prat na majan ngu dat ai shaloi, malawng gaw mung-up asuya hpyen hpung ni hte asuya n-re ai hpyen hpung ni a lapran hta byin ai majan ni rai nga ai. Dai re ai majaw, asuya n-re ai lam a majaw, ja gumhpraw sut gan hte hpyen arung arai lam ni hta gawngkya nga ai uhpung uhpawng ni hpe ‘matsan ma’ ngu nna ga shadawn tsun ai lam rai nga ai. Maga mi de anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a hpyen n-gun ngu ai hpe mung, anhte nan chye nga ga ai zawn, hpyen wa mung chye da nga ai ngu yang n-shut na ga ai. Ja gumhpraw hte laknak arung arai lam ni hta mi anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni, hpyen wa a lahkam hpe n-dep lu nga ga ai rai tim, tinang a zai hpaji byeng-ya hte hpawn, byin mai ai baw lai ladat ni yawng hpe jai lang akyu jashawn let, hpyen wa hpe, shing nrai hpyen amyusha ni a myit masa lam ni hpe, jahten agrawp kau ya lu na lam chyu sha, ahkyak madung rai nga ai.

Chyum Laika masa hku nna yu ga nga yang mung, Ningpawt Ninghpang Laika 4:8 kaw nna gaw, shinggyim masha ni a gasat gala lam ni n-pawt hpang wa nga sai. Dai ni na aten hta mungkan mungdan ni yawng mung, majan a matu jin jin re ai madang kaw du hkra, galoi mung hkyen lajang shajin da da rai nga masai. Shawng lam hta byin hkrum hkra wa chye ai majan ni a matu, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mung, tatut byin mai ai baw lai ladat ni mahkra hte hkyen lajang shajin da ra nga sai rai.

Shamyet shanat da ai laika ni
Amstutz, Mark R. 1999. International conflict and cooperation: An introduction to world politics (2nd Edition). London: McGraw Hill.
Papp, Daniel S. 2002. Contemporary international relations: Frameworks for understanding (6th Edition). New York: Longman.