Layang U Ra
Mungkan ntsa hta amyu lakung langai mi dan hkung n’na grin nga lu na matu dai amyu gaw shi a laili laika hte htunghking hpe galoi mung dai makau grupyin mungkan masa lam ni hte htap htuk rap ra madang dep nga lu na matu hta sha n ga, shanhte a laili laika ni hpe chye chyang ai mungkan masha ni, dai laika hpe sharin hkam la mayu ai masha ni lani hte lani law htam wa lu na lam hpe shakut shaja nga masai. Dai hte maren kaga amyu masha ni shanhte a laili laika hpe grau grau n’na loi ai ladat hte lawan ai hku sharin hka ja la lu na matu dai laili laika hte seng n’na lachyum bai shaleng da ai laika (Dictionary) ni hpe mung prat madang hta hkan n’na madang dep nga lu na matu bai gram lajang nga nga re ai lam ni hpe mu lu nga ga ai.
Dai ni mungkan ntsa hta dan hkung nga sai mungdan ni hte dan hkung wa na hkyen nga sai mungdan ni hta nga pra nga ai mungchying sha ni yawng gaw tinang hte seng ai laili laika ni hpe manu shadan chye ai ni hkrai rai nga sai hpe mu lu na ga ai. Bai n’na tinang a kanu laili laika ni hta lakap n’na she kaga amyu sha ni a laili laika ni hpe sharin hka ja nga lu ai a marang e ti nang a kanu laili laika a manu hpe grau grau n’na chye na manu shadan chye ai ni byin tai wa lu nga ma ai zawn, maga mi hku n’na yu yang mung dai maigan laili laika ni a lachyum ni hpe asan san sha rai n’na chye na hkrat hkrang shangun let akyu kaba jaw nga ai lam hpe mu lu nga ga ai.
Dai ni na anhte Jinghpaw Wunpawng sha ni a masa hpe bai dinglik yu ga nga yang laika lu la ai 100 ning hpring masat Jaw Poi kaba ni she galaw ngut mat wa saga ai rai tim ‘dai laika hpe manu n chye shadan lu, jai lang akyu jashawn na matu shara mung n mu rai nga ai lam ni a majaw dai ni na anhte Wunpawng ramma ni law malawng a myit kraw lawang kata e n’dai Jinghpaw Wunpawng laika gaw akyu n pru manu n rawng ai arung arai langai mi zawn byin nga mat sai lam hpe mu lu nga ai. N’dai lam ni hpe gara hku tsi lajang la sana law? Hpawtni hpawtdin anhte amyu sha ni a ningbaw ningla tai wa na ni rai nga ai dai ni na anhte ramma ni anhte a laili laika hpe manu shadan chye wa lu na matu, dai laili laika hpe tatut jai lang mai ai a marang e akyu kaba hkam la lu na matu gaw dai ni nang ngai an-nau ni yawng mahtai shaw let tsi lajang sa wa ra nga saga ai. Tsi lajang mai ai lam langai mi gaw -
Dai ni dai English-Myanmar-Kachin Dictionary nan anhte Jinghpaw Wunpawng sha ni hta ra nga saga ai. Hpa majaw nga yang anhte a laika hpe ginhtawng jawngdat ten hta e (laning mi tup a matu) shata mi daram sha sharin hkam la lai wa lu ai a marang e, lani hte lani dai tinang a laika hpe anhte amyu sha ni n chye hti n chye ka rai malap wa magang nga ma ai zawn, maigan gahkaw ni hpe mung lachyum n chye shaleng la wa wa re ai lam ni a majaw ‘Embassy’ ni hpe ‘Hpri Rung Ni’ nga n’na tsun shamying nga ai anhte a ramma ni maigan mungdan law law hta rai nga ma ai zawn, ‘sari sadang rawng ai’ hpe mung ‘U hpyi rawng ai’ nga n’na tsun shaga chye wa nga ai anhte a ramma ni mung buga shara shagu hta rai nga masai.
‘N-dai lam ni a n’pawt gaw amyu kaba ni a ka-up sha ai hkrum hkra nga ra ai majaw hkrat sum nga ai lam ni nan re’ ngu yang shut na n rai nga ai. Dai hte maren, dai ni na aten hta anhte Jinghpaw amyu sha ni tinang a laili laika hpe manu shadan n chye shi nga ga ai raitim, dum n’ta htinggaw shagu hta dai English-Myanmar-Kachin Dictionary ni gu gu ra ra lu la wa ai shani gaw dai anhte a ramma ni a myit jasat ni hpe mung galai shai kau ya lu na lam rai nga ai. Tsun mayu ai lam gaw, kadai mi dip ka-up da ai rai tim, tinang a amyu sha ni a rawt jat galu kaba lam a matu gaw ti nang lam tam la ra na lam sha rai nga ai. Dai ni dai Jinghapw Wunpanwg Dictionary ni law law n nga ai a majaw English laika hte shingdaw n’na anhte a laika hpe self-study galaw mayu ai anhte amyu sha ni a matu mung, bai n’na English gahkaw ni a lachyum ni hpe asan sha chye na la lu mayu ai sha ni a matu mung hkrat sum lam kaba nan rai nga ai.
Dat hte maren dai ni na anhte Wunpawng sha ni gaw Myanmar laika hpe she kanu laika zawn shatai jai lang n’na English laika hpe sharin hka ja nga ra nga ga ai raitim, Myanmar laika n chye hti n chye ka ai Jinghpaw Wunpawng sha ni a matu mung dai Dictionary a marang e English laika hpe sharin hka ja mai wa na lam mung rai nga ai. Dai Dictionary hpe lu da ai a majaw mungkan madang dep lu na matu English laika hpe grai shakut shaja ai hte sharin hka ja nga ai Wunpawng sha ni yawng a matu mung English ga a lachyum ni hpe tinang a ga hku n’na asan san sha chye na wa lu na lam rai nga ai. Tsun mayu ai lam gaw English-to-English Dictonary hpe sha machyu nga ai rai yang Jinghpaw Wunpawng ga hku n’na asan awan rai chye na lu na lam hta dut dang nga ai ga si ni mung law law rai nga ai majaw re.
Maga mi hku n’na bai yu ga nga yang anhte a laili laika hpe chye mayu ai, myit shang sha ai maigan amyu sha ni hpe mung Jinghpaw Wunpawng laika hpe sharin achyin ya lu ai a marang e anhte a laili laika hpe mungkan madang dep ai laili laika byin tai wa lu na matu galaw sa wa lu na lam a n’pawt mung rai nga ga ai. Kadai gara hku hpa baw mi tsun nga ma ai rai tim, kaning re ai shara ni hta sha naw nga nga ga ai rai tim, dai ni na mungkan masha ni yawng a matu ahkyak kaba rai nga ai English laika hpe ti nang a kanu laika hkum ni hte nan sharin hka ja la lu ai amyu sha ni a matu gaw hkrat sum mat wa na lam n nga ai zawn, rawt jat galu kaba lam a matu n’pawt wahpang kaba nan she rai nga masai rai!
16 September 2007
Singapore Mungdan a labau hpe gawn yu yang, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni sharin la mai ai baw lam ni law law rai nga ai
Layang U Ra
Temasak (Sea Town) ngu ai moi na shingteng amying hpe, Singapura (Lion City) ngu nna bai galai shamying jai lang let, zinlawng kaji sha mi rai tim, dai ni na aten hta mungkan madang dep ai mungdan langai mi rai nga sai Singapore Mungdan a labau gaw, kaga mungdan ni a labau ni hta laklai nga ai zawn, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a matu mung hpaji la mai ai, kasi la mai ai, sharin la mai ai, lam ni law law rai nga ai lam hpe mu lu ai. 'Stamford Raffles' ngu ai wa English dawnghkawn hpe sharawt nna English amyusha ni madu la hpang wa ai 1891 ning January 29 ya grup-yin hta nga yang, dai ginra hta nga hkan sha nna nga ai masha ni hte panglai damya galaw sha nna nga ai Malay amyusha ni yawng hpe hti shalawm dat ga nga yang, marai 1000 hta n-jan nga ai lam hpe labau hta mu lu nga ga ai.
Ndai zawn re ai ginra hta, Miwa (Chinese) amyusha ni law htam wa ai a marang e, ban prat galai wa ai hte rau gaw shanhte Miwa amyusha ni mahtang she madu tai wa lu ai a marang e, lam shagu hta mung tek jum da lu hpang wa ai lam ni a sakse gaw, Miwa amyusha ni woi awn zinlum nna 1965 ning hta mungkan hta tara shang ai mungdan langai mi hku nna byin tai wa lu ai lam nan rai nga ai. (1963 ning September 16 ya shani hta Malaysia Mungdan a mungdaw langai mi hku nna tara shang byin tai wa nga ai rai tim, Miwa amyusha ni n-gun ja nga ai Singapore mungdaw mahtang Malaysia Mungdan ting hpe ka-up la kau na, Malaysia mungdan ting hte seng ai mung masa, sut masa, ni yawng hpe mung shanhte Miwa amyusha ni hkrai mahtang tek jum kau ya na, lam ni hpe Malay amyusha ni grai hkrit tsang lai wa ai lam ni nan rai nga ai. Dai lam ni a majaw, shaning lahkawng ning tup n-ru n-ra rai nna kanawn mazum lai wa ngut ai hpang, 1965 ning September shata hta gaw Malaysia Mungdan kaw nna tara shang garan pru wa ai, asan sha tsun ga nga yang Malaysia ni atik anang di nna gawt shapraw kau hkrum ai, Singapore Mungdan nan rai nga ai.) Dai rai yang, ndai zawn kam tim, n-kam tim, ra tim, n-ra tim, mungdan langai mi hku nna nga sa hpang wa ra ai Singapore Mungdan a labau hta anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a matu sharin la mai ai lam ni gaw, hpa baw ni wa rai nga ga ai kun?
Singapore Mungdan a labau kadun gaw, dai ni na aten hta maigan mungdan ni shara shagu de chyam bra ayai hkawm nga sai anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a matu "sadi ra ai lam hte shakut ra ai lam" ngu ai lam yan kaba lahkawng hpe sharin ya, madi madun ya, nga ai ngu yang n-shut na ga ai.
Singapore zinlawng de Miwa amyusha ni n-gaw htawt du sa wa ai lam a labau gaw, galu galang nan rai nga lai wa sai rai tim, ndai lam ni yawng gaw Hong Kong hpe English ni shang zingla kau lu ai 1842 ning a hpang daw hta grau nna dandawng wa, dam lada wa, ai lam hpe mu lu ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, Singapore de du sa wa ai Miwa amyusha ni kanoi yawng hkra ngu na ni gaw, tinang a kanu (Miwa) mungdan hta galaw lu galaw sha na matu grai yak hkak wa nga ai lam ni a majaw, dai zawn re ai matsan prat kaw nna lawt lu na matu myit yaw shada let British Singapore Asuya a lata e, tara shang magam bungli ni hpe sa shachyen shaja na matu du wa ai ‘indentured labourers’ ni nan rai nga ai. Tsa ban 19 ning grup-yin hta nga yang dai zawn rai bungli sa galaw nna Singapore zinlawng hta nga nga ai Miwa amyusha ni yawng ngu na daram gaw, shadang la kasha ni hkrai rai nga ma ai zawn, ‘bungli sa gan galaw nna ja gumhpraw tam la na matu, gumhpraw lu jang buga de ngam nga ai nta masha ni hpang de shagun ya ya rai na matu hte hpawn, ja gumhpraw ni alaw alam mahkawng la lu ai shani gaw buga de bai n-htang wa nna dinghku wa de na matu, sun hkauna kaba ni mari la nna atsawm amai sha galaw lu galaw sha nga lu sana matu, myit yaw shada let du sa wa ai ni hkrai mung rai nga ma ai.
Ndai zawn, sutgan hte ja gumhpraw ni hpe tam mahkawng la na matu myit yaw shada let Singapore ngu ai chyasam maigan ginra de nnan du sa wa ai Miwa amyusha ni malawng maga gaw, myit ai kaw mung n-du lai wa lu ai hta sha n-ga, kuli (coolie) galaw sha ra ai prat kaw nna mung n-lawt lu, buga de bai n-htang wa na daram ja gumhpraw mung n-mahkawng la lu, re ai lam ni a majaw myit hki lit li shoi chyum shoi hpa lam kaba ni hpe hkrum sha let, shayi sha manang ra ra nga jang shawa dap (prostitution den) de sa dat, myit ru ru nga jang kani dap (opium den) de sa dat, gumhpraw law law hpe lawan dik ai hku nna lu la mayu jang hpaida dap (gambling parlor) ni de sa dat, rai nna dai ginra hta sha nga jahtum aten shama kau nna, hpang jahtum gaw baw jahkrat kau da ra lai wa ai ni law law hpe labau hta mu lu nga ga ai. (Peter Church. 2003. A short history of Southeast Asia, p.147) Lam mi hku tsun ga nga yang, hkrup ai magam bungli ni hpe galaw na matu Singapore zinlawng de du sa wa ai Miwa amyusha ni law malawng a apart gaw, nnan galaw hpang wa ai aten kaw nna jahtum aten du hkra rai tim, rawt jat galu kaba wa ai lam ni nnga ai sha rai hpai, rai gun, rai leng garawt, re ai magam bungli ni hta gayin rawng nga nna sha aprat jahtum kau lai wa ra ma ai lam rai nga ai.
Ndai zawn re ai aten masa kaw nna, tinang a myit mada yaw shada da ai bandung de du lu hkra shakut shaja lai wa lu ai ni, masha wa a n-pu hta n-chyang mayam tai sha ra ai prat kaw nna tinang nang nan arang madu, bungli madu hte ja gumhpraw madu madang de du wa lu hkra, shakut la lai wa lu ai ni mung nga lai wa ai lam gaw, dai ni na Singapore Mungdan hta nga nga ai Miwa amyusha ni lam shagu hta madu tai nna, n-gun ja nga ai lam a n-pawt hkri dun lam nan rai nga ai. Ga shadawn tsun ga nga yang, dai aten hta Singapore zinlawng ngu ai gaw English ni up hkang ai ginra nan rai nga ai re majaw, hpaga kaba ba re ai ni yawng ngu na hpe gaw, English amyusha ni madu da ai lam rai nna, shanhte nan woi awn hkrang shapraw galaw sa wa nga ma ai rai tim, Miwa amyusha ni madu tai ai magam bungli ni - n-kau mi gaw hpaga kaji madu ni, ja gumhpraw arang kaji madu ni tai wa nga ma ai zawn, n-kau mi chyawm gaw malu masha galaw shapraw ai ni, seng madu ni - mung yet yet gaw rawt jat law htam wa nga ai lam a marang e, Japan hpyenla ni Singapore de du shang wa ai 1942 ning grup-yin hta nga yang, ban prat lahkawng masum daram na hkra dai ginra kaw du nga sai Miwa amyusha ni madu da ai 'Family Company' ni hpe mung mu lu nga sai lam nan rai nga ai. Ndai zawn, ‘Family Company’ ni yet yet rawt jat galu kaba law htam wa ai lam ni a majaw, aten ahkying ni na wa ai hte rau gaw, English lauban ni mung Miwa amyusha lauban ni hte mahtang magam bungli ni rau jawm galaw sa wa ra ai madang de du wa nga ai zawn, hpang jahtum gaw masha jahpan hku nna mung, hpaji lam hte sut masa lam ni hku nna mung, kaga lam shagu hta mung, Miwa amyusha ni mahtang n-gun kaba wa nna madu tai wa lu ai lam gaw, dai ni na aten hta – mungdan a masha jahpan yawng rai yang wan mali (4 million) grup-yin hte rau - Miwa amyusha ni mahtang madu tai nna lam shagu hta rawt jat galu kaba wa nga ai Singapore Mungdan byin tai wa ai lam nan rai nga ai.
Singapore zinlawng hta du nga nna magam bungli ni hpe shachyen shaja sha nga ai Miwa amyusha ni a mung masa ningmu hpe tsun ga nga yang mung, tinang a kanu mungdan rai nga ai Miwa Mungdan kata hta byin nga ai mabyin masa lam ni hta lai nna kaga hpa hpe mung myit n-shang sha nga ma ai lam hpe, labau hta dan dan leng leng mu lu nga ga ai. Shanhte hkum shanhte gaw ‘maigan du nga ai Miwa amyusha ni (Nanyang Chinese or Overseas Chinese) re’ ngu nna sha hkam la da ai lam ni a marang e, tinang a makau grup-yin hta e hpa wa mi byin nga yang byin nga, shanhte a mung masa ningmu hte bandung ngu na gaw Miwa Mungdan kata hta byin nga ai mung masa hte mabyin masa lam ni hta sha maju jung nga ai lam rai nga ai. (Tsa ban 20 ning grup-yin kaw nna Southeast Asia mungdan ni kanoi yawng hkra ngu na daram hta nga ai amyusha ni a lapran hta, amyusha myit su hprang wa ai lam ni, amyusha lawt lam hte seng ai shamu shamawt lam ni, shanglawt lu ai amyusha mungdan hpe gawgap sa wa lu na matu shakut shaja ai lam ni, byin pru wa nga ai rai tim, Singapore zinlawng hta dai zawn re ai shamu shamawt lam ni tsep kawp nnga lai wa ai lam hpe yu yang, tinang a kanu mungdan hta byin nga ai mabyin masa lam ni hta lai nna kaga hpa lam ni hta mung sharawng awng ai lam nnga ai Singapore du Miwa amyusha ni a myit jasat hpe asan sha mu lu nga ai.)
Amyusha ni langai a hpang langai hpe mungkan a shara shagu de n-gaw htawt gawai hkawm, nga ayai hkawm wa shangun ai ‘n-gaw mawru’ ngu ai gaw dai ni na aten hta, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hta mung du nga sai ngu yang n-shut na ga ai. Sutgan hte ja gumhpraw tam na matu mungkan shara shagu de htawt nga hkawm nga sai Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mung lani hte lani gaw rawt jat law htam wa nga ai lam hpe yu yang, moi lai wa sai aten hta Miwa amyusha ni n-gaw htawt nga hkawm lai wa ai lam ni hte raw re ai lam ni dai ni na anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hta mung byin nga sai lam rai nga ai. Hpa majaw dai ni na aten hta anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mung tinang a buga ginra hte kanu kawa kahpu kanau makyin jinghku ni hpe kau tawn da nna chyasam maigan mungdan ni de htawt nga ayai hkawm nga ra ai lam hpe gaw kaga mi n-tsun ra sana re hpe kam ai. Lam mi hku nna tsun ga nga yang, dai ni na aten hta maigan mungdan shara shagu de du hkawm nga ai Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a mabyin masa lam ni gaw, moi lai wa sai aten hta Singapore zinlawng de n-gaw htawt nna du sa wa ai, hkrup mahkrup magam bungli ni hpe galaw sha nna nga hpang wa ai, dai ginra kaw du nga ai rai tim tinang a nta buga ginra de na mung masa, sut masa hte mabyin masa lam ni hpe sha myit a-ru yu yu rai nga ai Singapore du Miwa amyusha ni a labau hte kanoi maren rai nga sai ngu yang, n-shut na ga ai.
‘Refugee’ hku nna mi rai rai, tara shang bungli galaw hkawm ai hku nna mi rai rai, dai ni na aten hta maigan mungdan ni de du hkawm nga sai Jinghpaw Wunpawng annau ni yawng mung, manang wa a n-pu e lahka sha ai magam bungli hpe sha galaw nga nna, n-dum shamyi rai nga shalai kau, aten jahtum kau na hku rai yang gaw, tinang myit mada da ai bandung de du wa lu ai baw n-rai nga a hka! ngu ai lam hpe a-dum nga ra na saga ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, tinang nang nan arang madu, bungli madu, ni tai wa lu hkra shakut la lu ai rai yang chyu sha, tinang myit ai kaw mung du wa lu na lam rai nga ai zawn, kanang mi du hkawm nga ai rai tim, tinang du nga ai shara hpe madu la lu ai amyusha ni pyi gaw byin tai wa mai nga ai lam hpe Singapore Mungdan a labau gaw, sakse tai nga ai lam rai nga ai.
Tsaw ra ai maigan du Jinghpaw Wunpawng hpu nau ni e, tsun lai wa sai hte maren ‘Singapore Mungdan de Miwa amyusha ni du sa wa ai lam hte dai mungdan hpe du hkra madu lu ai amyusha ni byin tai wa ai lam’ hta lakap nna dai ni na aten hta nang ngai annau ni jawm sharin la ra na lam gaw langai sha rai nga ai. Dai tinang du hkawm nga ai mungdan hta sut su nga mai nna rawt jat galu kaba wa mayu ai rai yang, dai lamu ga hpe du hkra madu la lu ai amyusha ni byin tai wa mayu ai rai yang, tinang du nga ai shara hta tinang nang nan arang madu, bungli madu, seng madu, ni byin tai wa lu hkra shakut shaja sa wa ra na lam sha rai nga ai. Nang ngai Wunpawng annau ni langai hkrai rawt jat galu kaba wa nna lam shagu hta n-gun ja ai ni byin tai wa lu ai rai yang chyu sha, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni yawng rawt jat galu kaba wa lam hte seng ai magam bungli ni hpe mung, tatut woi awn shakut shaja lu ai ni byin tai wa lu na lam rai nga ga ai rai.
Temasak (Sea Town) ngu ai moi na shingteng amying hpe, Singapura (Lion City) ngu nna bai galai shamying jai lang let, zinlawng kaji sha mi rai tim, dai ni na aten hta mungkan madang dep ai mungdan langai mi rai nga sai Singapore Mungdan a labau gaw, kaga mungdan ni a labau ni hta laklai nga ai zawn, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a matu mung hpaji la mai ai, kasi la mai ai, sharin la mai ai, lam ni law law rai nga ai lam hpe mu lu ai. 'Stamford Raffles' ngu ai wa English dawnghkawn hpe sharawt nna English amyusha ni madu la hpang wa ai 1891 ning January 29 ya grup-yin hta nga yang, dai ginra hta nga hkan sha nna nga ai masha ni hte panglai damya galaw sha nna nga ai Malay amyusha ni yawng hpe hti shalawm dat ga nga yang, marai 1000 hta n-jan nga ai lam hpe labau hta mu lu nga ga ai.
Ndai zawn re ai ginra hta, Miwa (Chinese) amyusha ni law htam wa ai a marang e, ban prat galai wa ai hte rau gaw shanhte Miwa amyusha ni mahtang she madu tai wa lu ai a marang e, lam shagu hta mung tek jum da lu hpang wa ai lam ni a sakse gaw, Miwa amyusha ni woi awn zinlum nna 1965 ning hta mungkan hta tara shang ai mungdan langai mi hku nna byin tai wa lu ai lam nan rai nga ai. (1963 ning September 16 ya shani hta Malaysia Mungdan a mungdaw langai mi hku nna tara shang byin tai wa nga ai rai tim, Miwa amyusha ni n-gun ja nga ai Singapore mungdaw mahtang Malaysia Mungdan ting hpe ka-up la kau na, Malaysia mungdan ting hte seng ai mung masa, sut masa, ni yawng hpe mung shanhte Miwa amyusha ni hkrai mahtang tek jum kau ya na, lam ni hpe Malay amyusha ni grai hkrit tsang lai wa ai lam ni nan rai nga ai. Dai lam ni a majaw, shaning lahkawng ning tup n-ru n-ra rai nna kanawn mazum lai wa ngut ai hpang, 1965 ning September shata hta gaw Malaysia Mungdan kaw nna tara shang garan pru wa ai, asan sha tsun ga nga yang Malaysia ni atik anang di nna gawt shapraw kau hkrum ai, Singapore Mungdan nan rai nga ai.) Dai rai yang, ndai zawn kam tim, n-kam tim, ra tim, n-ra tim, mungdan langai mi hku nna nga sa hpang wa ra ai Singapore Mungdan a labau hta anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a matu sharin la mai ai lam ni gaw, hpa baw ni wa rai nga ga ai kun?
Singapore Mungdan a labau kadun gaw, dai ni na aten hta maigan mungdan ni shara shagu de chyam bra ayai hkawm nga sai anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a matu "sadi ra ai lam hte shakut ra ai lam" ngu ai lam yan kaba lahkawng hpe sharin ya, madi madun ya, nga ai ngu yang n-shut na ga ai.
Singapore zinlawng de Miwa amyusha ni n-gaw htawt du sa wa ai lam a labau gaw, galu galang nan rai nga lai wa sai rai tim, ndai lam ni yawng gaw Hong Kong hpe English ni shang zingla kau lu ai 1842 ning a hpang daw hta grau nna dandawng wa, dam lada wa, ai lam hpe mu lu ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, Singapore de du sa wa ai Miwa amyusha ni kanoi yawng hkra ngu na ni gaw, tinang a kanu (Miwa) mungdan hta galaw lu galaw sha na matu grai yak hkak wa nga ai lam ni a majaw, dai zawn re ai matsan prat kaw nna lawt lu na matu myit yaw shada let British Singapore Asuya a lata e, tara shang magam bungli ni hpe sa shachyen shaja na matu du wa ai ‘indentured labourers’ ni nan rai nga ai. Tsa ban 19 ning grup-yin hta nga yang dai zawn rai bungli sa galaw nna Singapore zinlawng hta nga nga ai Miwa amyusha ni yawng ngu na daram gaw, shadang la kasha ni hkrai rai nga ma ai zawn, ‘bungli sa gan galaw nna ja gumhpraw tam la na matu, gumhpraw lu jang buga de ngam nga ai nta masha ni hpang de shagun ya ya rai na matu hte hpawn, ja gumhpraw ni alaw alam mahkawng la lu ai shani gaw buga de bai n-htang wa nna dinghku wa de na matu, sun hkauna kaba ni mari la nna atsawm amai sha galaw lu galaw sha nga lu sana matu, myit yaw shada let du sa wa ai ni hkrai mung rai nga ma ai.
Ndai zawn, sutgan hte ja gumhpraw ni hpe tam mahkawng la na matu myit yaw shada let Singapore ngu ai chyasam maigan ginra de nnan du sa wa ai Miwa amyusha ni malawng maga gaw, myit ai kaw mung n-du lai wa lu ai hta sha n-ga, kuli (coolie) galaw sha ra ai prat kaw nna mung n-lawt lu, buga de bai n-htang wa na daram ja gumhpraw mung n-mahkawng la lu, re ai lam ni a majaw myit hki lit li shoi chyum shoi hpa lam kaba ni hpe hkrum sha let, shayi sha manang ra ra nga jang shawa dap (prostitution den) de sa dat, myit ru ru nga jang kani dap (opium den) de sa dat, gumhpraw law law hpe lawan dik ai hku nna lu la mayu jang hpaida dap (gambling parlor) ni de sa dat, rai nna dai ginra hta sha nga jahtum aten shama kau nna, hpang jahtum gaw baw jahkrat kau da ra lai wa ai ni law law hpe labau hta mu lu nga ga ai. (Peter Church. 2003. A short history of Southeast Asia, p.147) Lam mi hku tsun ga nga yang, hkrup ai magam bungli ni hpe galaw na matu Singapore zinlawng de du sa wa ai Miwa amyusha ni law malawng a apart gaw, nnan galaw hpang wa ai aten kaw nna jahtum aten du hkra rai tim, rawt jat galu kaba wa ai lam ni nnga ai sha rai hpai, rai gun, rai leng garawt, re ai magam bungli ni hta gayin rawng nga nna sha aprat jahtum kau lai wa ra ma ai lam rai nga ai.
Ndai zawn re ai aten masa kaw nna, tinang a myit mada yaw shada da ai bandung de du lu hkra shakut shaja lai wa lu ai ni, masha wa a n-pu hta n-chyang mayam tai sha ra ai prat kaw nna tinang nang nan arang madu, bungli madu hte ja gumhpraw madu madang de du wa lu hkra, shakut la lai wa lu ai ni mung nga lai wa ai lam gaw, dai ni na Singapore Mungdan hta nga nga ai Miwa amyusha ni lam shagu hta madu tai nna, n-gun ja nga ai lam a n-pawt hkri dun lam nan rai nga ai. Ga shadawn tsun ga nga yang, dai aten hta Singapore zinlawng ngu ai gaw English ni up hkang ai ginra nan rai nga ai re majaw, hpaga kaba ba re ai ni yawng ngu na hpe gaw, English amyusha ni madu da ai lam rai nna, shanhte nan woi awn hkrang shapraw galaw sa wa nga ma ai rai tim, Miwa amyusha ni madu tai ai magam bungli ni - n-kau mi gaw hpaga kaji madu ni, ja gumhpraw arang kaji madu ni tai wa nga ma ai zawn, n-kau mi chyawm gaw malu masha galaw shapraw ai ni, seng madu ni - mung yet yet gaw rawt jat law htam wa nga ai lam a marang e, Japan hpyenla ni Singapore de du shang wa ai 1942 ning grup-yin hta nga yang, ban prat lahkawng masum daram na hkra dai ginra kaw du nga sai Miwa amyusha ni madu da ai 'Family Company' ni hpe mung mu lu nga sai lam nan rai nga ai. Ndai zawn, ‘Family Company’ ni yet yet rawt jat galu kaba law htam wa ai lam ni a majaw, aten ahkying ni na wa ai hte rau gaw, English lauban ni mung Miwa amyusha lauban ni hte mahtang magam bungli ni rau jawm galaw sa wa ra ai madang de du wa nga ai zawn, hpang jahtum gaw masha jahpan hku nna mung, hpaji lam hte sut masa lam ni hku nna mung, kaga lam shagu hta mung, Miwa amyusha ni mahtang n-gun kaba wa nna madu tai wa lu ai lam gaw, dai ni na aten hta – mungdan a masha jahpan yawng rai yang wan mali (4 million) grup-yin hte rau - Miwa amyusha ni mahtang madu tai nna lam shagu hta rawt jat galu kaba wa nga ai Singapore Mungdan byin tai wa ai lam nan rai nga ai.
Singapore zinlawng hta du nga nna magam bungli ni hpe shachyen shaja sha nga ai Miwa amyusha ni a mung masa ningmu hpe tsun ga nga yang mung, tinang a kanu mungdan rai nga ai Miwa Mungdan kata hta byin nga ai mabyin masa lam ni hta lai nna kaga hpa hpe mung myit n-shang sha nga ma ai lam hpe, labau hta dan dan leng leng mu lu nga ga ai. Shanhte hkum shanhte gaw ‘maigan du nga ai Miwa amyusha ni (Nanyang Chinese or Overseas Chinese) re’ ngu nna sha hkam la da ai lam ni a marang e, tinang a makau grup-yin hta e hpa wa mi byin nga yang byin nga, shanhte a mung masa ningmu hte bandung ngu na gaw Miwa Mungdan kata hta byin nga ai mung masa hte mabyin masa lam ni hta sha maju jung nga ai lam rai nga ai. (Tsa ban 20 ning grup-yin kaw nna Southeast Asia mungdan ni kanoi yawng hkra ngu na daram hta nga ai amyusha ni a lapran hta, amyusha myit su hprang wa ai lam ni, amyusha lawt lam hte seng ai shamu shamawt lam ni, shanglawt lu ai amyusha mungdan hpe gawgap sa wa lu na matu shakut shaja ai lam ni, byin pru wa nga ai rai tim, Singapore zinlawng hta dai zawn re ai shamu shamawt lam ni tsep kawp nnga lai wa ai lam hpe yu yang, tinang a kanu mungdan hta byin nga ai mabyin masa lam ni hta lai nna kaga hpa lam ni hta mung sharawng awng ai lam nnga ai Singapore du Miwa amyusha ni a myit jasat hpe asan sha mu lu nga ai.)
Amyusha ni langai a hpang langai hpe mungkan a shara shagu de n-gaw htawt gawai hkawm, nga ayai hkawm wa shangun ai ‘n-gaw mawru’ ngu ai gaw dai ni na aten hta, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hta mung du nga sai ngu yang n-shut na ga ai. Sutgan hte ja gumhpraw tam na matu mungkan shara shagu de htawt nga hkawm nga sai Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mung lani hte lani gaw rawt jat law htam wa nga ai lam hpe yu yang, moi lai wa sai aten hta Miwa amyusha ni n-gaw htawt nga hkawm lai wa ai lam ni hte raw re ai lam ni dai ni na anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hta mung byin nga sai lam rai nga ai. Hpa majaw dai ni na aten hta anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mung tinang a buga ginra hte kanu kawa kahpu kanau makyin jinghku ni hpe kau tawn da nna chyasam maigan mungdan ni de htawt nga ayai hkawm nga ra ai lam hpe gaw kaga mi n-tsun ra sana re hpe kam ai. Lam mi hku nna tsun ga nga yang, dai ni na aten hta maigan mungdan shara shagu de du hkawm nga ai Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a mabyin masa lam ni gaw, moi lai wa sai aten hta Singapore zinlawng de n-gaw htawt nna du sa wa ai, hkrup mahkrup magam bungli ni hpe galaw sha nna nga hpang wa ai, dai ginra kaw du nga ai rai tim tinang a nta buga ginra de na mung masa, sut masa hte mabyin masa lam ni hpe sha myit a-ru yu yu rai nga ai Singapore du Miwa amyusha ni a labau hte kanoi maren rai nga sai ngu yang, n-shut na ga ai.
‘Refugee’ hku nna mi rai rai, tara shang bungli galaw hkawm ai hku nna mi rai rai, dai ni na aten hta maigan mungdan ni de du hkawm nga sai Jinghpaw Wunpawng annau ni yawng mung, manang wa a n-pu e lahka sha ai magam bungli hpe sha galaw nga nna, n-dum shamyi rai nga shalai kau, aten jahtum kau na hku rai yang gaw, tinang myit mada da ai bandung de du wa lu ai baw n-rai nga a hka! ngu ai lam hpe a-dum nga ra na saga ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, tinang nang nan arang madu, bungli madu, ni tai wa lu hkra shakut la lu ai rai yang chyu sha, tinang myit ai kaw mung du wa lu na lam rai nga ai zawn, kanang mi du hkawm nga ai rai tim, tinang du nga ai shara hpe madu la lu ai amyusha ni pyi gaw byin tai wa mai nga ai lam hpe Singapore Mungdan a labau gaw, sakse tai nga ai lam rai nga ai.
Tsaw ra ai maigan du Jinghpaw Wunpawng hpu nau ni e, tsun lai wa sai hte maren ‘Singapore Mungdan de Miwa amyusha ni du sa wa ai lam hte dai mungdan hpe du hkra madu lu ai amyusha ni byin tai wa ai lam’ hta lakap nna dai ni na aten hta nang ngai annau ni jawm sharin la ra na lam gaw langai sha rai nga ai. Dai tinang du hkawm nga ai mungdan hta sut su nga mai nna rawt jat galu kaba wa mayu ai rai yang, dai lamu ga hpe du hkra madu la lu ai amyusha ni byin tai wa mayu ai rai yang, tinang du nga ai shara hta tinang nang nan arang madu, bungli madu, seng madu, ni byin tai wa lu hkra shakut shaja sa wa ra na lam sha rai nga ai. Nang ngai Wunpawng annau ni langai hkrai rawt jat galu kaba wa nna lam shagu hta n-gun ja ai ni byin tai wa lu ai rai yang chyu sha, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni yawng rawt jat galu kaba wa lam hte seng ai magam bungli ni hpe mung, tatut woi awn shakut shaja lu ai ni byin tai wa lu na lam rai nga ga ai rai.
Myusha Myit: ngai chye na hkam la ai lam
Layang U Ra
‘Myusha myit’ ngu ai gaw, myit hkam sha lam ni hta maju jung let gyit hkang da ai ‘hkam la ai lam’ (concept) langai mi rai nga ai. “Ngai kadai rai nga ai kun? Ngai gara amyu uhpung uhpawng hta lawm nga ai kun?” ngu ai lam ni hpe chye chyang shangun ai lam gaw ‘myusha myit’ ngu ai hpe su hprang wa shangun ai lam nan rai nga ai. Ga shadawn “ngai Jinghpaw Wunpawng amyusha langai mi rai nga ai re majaw, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hte seng ai lam ni yawng gaw ngai hte mung she seng nga a hka?”ngu ai lam hpe dum chye wa shangun ai lam rai nga ai.
Shingdu labau hpe kadun ai hku gawn yu ga nga yang, Jaw prat 19 hte 20 ning laman na ‘European Colonialism’ ni a majaw myusha ni hpe tsaw ra pawn ba mayu ai ‘myusha myit’ ngu ai mung mungkan shara shagu hta su hprang chyam bra wa ai lam hpe mu lu ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, dai ‘European Colonialists’ ni a lamu ga ni gashun madu la ai, masha ni hpe mayam shatai ai, roi rip dip sha ai lam ni a majaw, tinang a myusha ni hkrum hkra nga ai tsin yam tsin dam ni kaw na lawt mayu ai, myusha ni hpe tsaw ai, makawp maga mayu ai myit masin ni hpe byin pru wa shangun ai lam rai nga ai.
‘Myusha myit’ ngu ai hpe nem-tsaw byin wa shangun lu na lam ni gaw, anhte a makau grupyin hta e maju jung nga ai lam rai nga ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, amyu langai a sut lu nga mai lam, galu kaba lam, hkam kaja lam hte mungkan madang dep wa lam zawn re ai lam ni hpe gaw, shi a makau grupyin e nga ai kaga amyusha ni a madang hte shingdaw yu yang she chye la lu ai baw rai nga ai. Ga shadawn, kaga amyusha ni/maigan masha ni hte kachyi mi mung n kayau, n matut mahkai hkat ai sha anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hkrai san san rai nna nga nga ga ai rai yang, ‘myusha myit’ ngu ai gaw anhte a matu kaga mi a’hkyak kaba byin tai wa ra na lam n nga ai. Dai re ai majaw “anhte a ‘myusha myit’ ni hpe su hprang wa shangun ai, sharawt shatsaw ya ai, garang shadai ya ya re ai ni gaw anhte a grup-yin e nga ai maigan amyusha ni nan rai nga ai” nga yang shut na n rai nga ai. “Roi rip dip sha ai hkrum magang ‘myusha myit’ ni mung rawt jat galu kaba wa magang re” ngu yang mung ningdang lu na lam n nga na ga ai.
Dai ni na aten hta anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hta byin nga ai mabyin masa lam ni hpe bai yu ga nga yang, ‘myusha myit’ ngu ai hpe tinang hte htap htuk manu ai hku nna lachyum shaleng jai lang nga ai lam hpe mu lu ai. Ga shadawn tsun ga nga yang,
(1) ‘Myusha ni yawng a matu shakut shaja nga n’ngai law’ nga n’na tsawm la ai gabaw kaba sha hta shakap la la rai n’htawm, dai gabaw a n-pu e gaw tinggyeng akyu hkam sha lam ni hpe shawng myit shajin galaw lajang nga nga re ai Jinghpaw Wunpawng sai daw sai chyen ni mung law law naw rai nga ai lam hpe mu lu ai.
(2) ‘Ngai Jinghpaw Wunpawng amyusha langai mi re ai majaw, gara shani gara aten gara shara hta Jinghpaw Wunpawng shayi shadang sha kadai hpe, gara hku kade daram karum madi shadaw dat ni ai’ ngu n’na tinang galaw lai wa ai lam ni hpe bai n’dau shabra bra rai n’na arawng bai la la rai chye ai Jinghpaw Wunpawng sai daw sai chyen ni mung law law rai nga ai lam hpe mu lu ai.
(3) Myusha ni yawng myit hkrum kahkyin gumdin nga ai a marang e, lam shagu hta n’gun ja wa, rawt wa, ja wa lu na lam ni hpe woi awn shakut shaja sa wa na malai, ‘tinggyeng akyu hkam sha lam’ ngu ai hpe sha ahkyak madung tawn ai a marang e, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni shada da a lapran hta ‘sumprat’ bang ya ya rai nga ai, sai garan ya ya rai nga ai, uhpung uhpawng kaji ni shalaw ya ya rai nga ai, ni nan she rai nga ma ai rai tim, shanhte tsun shaga wa wa re ai ga hkaw ni hta bai rai yang gaw, ‘Jinghpaw Wunpawng amyusha ni yawng a matu re’ ngu n’na gabaw shatsawm tsun nga nga re ai myitsu kanu kawa ni mung law law naw rai nga ai lam hpe mu lu ai.
(4) Jinghpaw Wunpawng amyusha ni rawt jat galu kaba wa lu na lam hta, tinang lu malu yawng hpe ap nawng kau nna, yawng a matu teng teng gawng malai tai ya nga ai Jinghpaw Wunpawng sai daw sai chyen ni mung teng teng naw nga nga ai lam gaw, dai ni na anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a shawng lam a matu n’gun a’tsam kaba nan rai nga ai.
Dai rai yang, dai ni anhte Jinghpaw Wunpawng ramma ni a matu ‘myusha myit’ ngu ai hpe gara hku mahtang chye na ra na lam rai nga ai kun? Tsun lai wa sai ‘myusha ni yawng a matu shakut shaja nga n’ngai’ ngu ai masha hpan (4) hta tinang hkum dingdek gaw gara shara kaw naw rai nga ga ai kun?
Nang ngai Jinghpaw Wunpawng annau ni langai hkrai a matu mahtai gaw n-bung hkat na ga ai rai tim, ngai mu mada ai ‘myusha myit’ ngu ai gaw, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni rawt jat galu kaba wa lu na lam a matu, tinang lu malu yawng hpe ap nawng kau let, tinang a matu tinggyeng akyu hkam la lu na lam hpe tsep kawp n myit shalawm ai sha, yawng a matu teng teng gawng malai tai ya lu ai ‘myusha myit’ ngu ai nan rai nga ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni rawt jat galu kaba mungkan lahkam dep wa lu na matu anhte yawng a hkum dingdek a myit masin ni hta rawng nan rawng nga ra ai ‘myusha myit’ ngu ai n’dai nan rai nga ai.
‘Myusha myit’ ngu ai gaw, myit hkam sha lam ni hta maju jung let gyit hkang da ai ‘hkam la ai lam’ (concept) langai mi rai nga ai. “Ngai kadai rai nga ai kun? Ngai gara amyu uhpung uhpawng hta lawm nga ai kun?” ngu ai lam ni hpe chye chyang shangun ai lam gaw ‘myusha myit’ ngu ai hpe su hprang wa shangun ai lam nan rai nga ai. Ga shadawn “ngai Jinghpaw Wunpawng amyusha langai mi rai nga ai re majaw, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hte seng ai lam ni yawng gaw ngai hte mung she seng nga a hka?”ngu ai lam hpe dum chye wa shangun ai lam rai nga ai.
Shingdu labau hpe kadun ai hku gawn yu ga nga yang, Jaw prat 19 hte 20 ning laman na ‘European Colonialism’ ni a majaw myusha ni hpe tsaw ra pawn ba mayu ai ‘myusha myit’ ngu ai mung mungkan shara shagu hta su hprang chyam bra wa ai lam hpe mu lu ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, dai ‘European Colonialists’ ni a lamu ga ni gashun madu la ai, masha ni hpe mayam shatai ai, roi rip dip sha ai lam ni a majaw, tinang a myusha ni hkrum hkra nga ai tsin yam tsin dam ni kaw na lawt mayu ai, myusha ni hpe tsaw ai, makawp maga mayu ai myit masin ni hpe byin pru wa shangun ai lam rai nga ai.
‘Myusha myit’ ngu ai hpe nem-tsaw byin wa shangun lu na lam ni gaw, anhte a makau grupyin hta e maju jung nga ai lam rai nga ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, amyu langai a sut lu nga mai lam, galu kaba lam, hkam kaja lam hte mungkan madang dep wa lam zawn re ai lam ni hpe gaw, shi a makau grupyin e nga ai kaga amyusha ni a madang hte shingdaw yu yang she chye la lu ai baw rai nga ai. Ga shadawn, kaga amyusha ni/maigan masha ni hte kachyi mi mung n kayau, n matut mahkai hkat ai sha anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hkrai san san rai nna nga nga ga ai rai yang, ‘myusha myit’ ngu ai gaw anhte a matu kaga mi a’hkyak kaba byin tai wa ra na lam n nga ai. Dai re ai majaw “anhte a ‘myusha myit’ ni hpe su hprang wa shangun ai, sharawt shatsaw ya ai, garang shadai ya ya re ai ni gaw anhte a grup-yin e nga ai maigan amyusha ni nan rai nga ai” nga yang shut na n rai nga ai. “Roi rip dip sha ai hkrum magang ‘myusha myit’ ni mung rawt jat galu kaba wa magang re” ngu yang mung ningdang lu na lam n nga na ga ai.
Dai ni na aten hta anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hta byin nga ai mabyin masa lam ni hpe bai yu ga nga yang, ‘myusha myit’ ngu ai hpe tinang hte htap htuk manu ai hku nna lachyum shaleng jai lang nga ai lam hpe mu lu ai. Ga shadawn tsun ga nga yang,
(1) ‘Myusha ni yawng a matu shakut shaja nga n’ngai law’ nga n’na tsawm la ai gabaw kaba sha hta shakap la la rai n’htawm, dai gabaw a n-pu e gaw tinggyeng akyu hkam sha lam ni hpe shawng myit shajin galaw lajang nga nga re ai Jinghpaw Wunpawng sai daw sai chyen ni mung law law naw rai nga ai lam hpe mu lu ai.
(2) ‘Ngai Jinghpaw Wunpawng amyusha langai mi re ai majaw, gara shani gara aten gara shara hta Jinghpaw Wunpawng shayi shadang sha kadai hpe, gara hku kade daram karum madi shadaw dat ni ai’ ngu n’na tinang galaw lai wa ai lam ni hpe bai n’dau shabra bra rai n’na arawng bai la la rai chye ai Jinghpaw Wunpawng sai daw sai chyen ni mung law law rai nga ai lam hpe mu lu ai.
(3) Myusha ni yawng myit hkrum kahkyin gumdin nga ai a marang e, lam shagu hta n’gun ja wa, rawt wa, ja wa lu na lam ni hpe woi awn shakut shaja sa wa na malai, ‘tinggyeng akyu hkam sha lam’ ngu ai hpe sha ahkyak madung tawn ai a marang e, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni shada da a lapran hta ‘sumprat’ bang ya ya rai nga ai, sai garan ya ya rai nga ai, uhpung uhpawng kaji ni shalaw ya ya rai nga ai, ni nan she rai nga ma ai rai tim, shanhte tsun shaga wa wa re ai ga hkaw ni hta bai rai yang gaw, ‘Jinghpaw Wunpawng amyusha ni yawng a matu re’ ngu n’na gabaw shatsawm tsun nga nga re ai myitsu kanu kawa ni mung law law naw rai nga ai lam hpe mu lu ai.
(4) Jinghpaw Wunpawng amyusha ni rawt jat galu kaba wa lu na lam hta, tinang lu malu yawng hpe ap nawng kau nna, yawng a matu teng teng gawng malai tai ya nga ai Jinghpaw Wunpawng sai daw sai chyen ni mung teng teng naw nga nga ai lam gaw, dai ni na anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a shawng lam a matu n’gun a’tsam kaba nan rai nga ai.
Dai rai yang, dai ni anhte Jinghpaw Wunpawng ramma ni a matu ‘myusha myit’ ngu ai hpe gara hku mahtang chye na ra na lam rai nga ai kun? Tsun lai wa sai ‘myusha ni yawng a matu shakut shaja nga n’ngai’ ngu ai masha hpan (4) hta tinang hkum dingdek gaw gara shara kaw naw rai nga ga ai kun?
Nang ngai Jinghpaw Wunpawng annau ni langai hkrai a matu mahtai gaw n-bung hkat na ga ai rai tim, ngai mu mada ai ‘myusha myit’ ngu ai gaw, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni rawt jat galu kaba wa lu na lam a matu, tinang lu malu yawng hpe ap nawng kau let, tinang a matu tinggyeng akyu hkam la lu na lam hpe tsep kawp n myit shalawm ai sha, yawng a matu teng teng gawng malai tai ya lu ai ‘myusha myit’ ngu ai nan rai nga ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni rawt jat galu kaba mungkan lahkam dep wa lu na matu anhte yawng a hkum dingdek a myit masin ni hta rawng nan rawng nga ra ai ‘myusha myit’ ngu ai n’dai nan rai nga ai.
Mat mat hkyen ai amyusha ni bai rai wa nga saga ai kun?
Layang U Ra
Mungkan ntsa nga pra nga ai hte nga pra lai wa yu sai amyu bawsang ni law law rai nga ai hta na, n-kau mi hpe dai ni na aten du hkra naw jawm mu lu nga ga ai rai tim, n-kau mi a mying ni hpe chyawm gaw labau laika buk ni hkan e sha mu lu nga saga ai. Mungkan ting hpe ka-up kau lu hkra re ai htunghking hte laili laika ni hpe madu da lai wa lu ai amyusha ni n-kau mi pyi gaw, dai ni na mungkan a matu gaw, labau daw chyen mi sha rai nga sai hpe mu chye lu ai rai yang, kaga amyu ru sai kaji kajaw ni a lam hpe gaw tsun pyi n-ra sana re hpe kam ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, mungkan ga ntsa hta nga lai wa yu sai amyusha ni rai nna, dai ni na aten hta mat mat sai jahpan hta lawm nga sai amyusha ni a mying jahpan hta, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hkan chye dat lu ai amyusha ni a mying ni mung lawm na ga ai rai tim, anhte pyi n-na n-chye kau dat yu ai sha mungkan ga ntsa kaw nna bai mat mat sai amyusha ni mung law law rai nga ai.
Anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mung, ‘mungkan ga ntsa kaw na kanoi mat mat sai amyusha ni tai lai wa yu saga ai’ ngu ai labau hpe anhte yawng chye da ai lam rai nga ai. Dai madang kaw nna tawt lai wa lu sai amyusha ni re, ngu nna mung anhte hkum anhte arawng la nga dingyang naw rai nga ga ai. Rai tim, dai ni na aten hta anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni bai hkrum hkra nga sai masa lam ni hpe bai dinglik yu ga nga yang, grai myit tsang ra na madang hta bai du nga sai lam hpe mu lu ai. Mungkan ntsa kaw na bai mat mat hkyen wa nga sai amyusha ni a jahpan hta anhte amyusha ni mung kalang bai n-htang lawm wa ra na zawn zawn, re ai madang hta bai du nga saga ai.
Dai ni na mungkan hta kaga amyu bawsang ni law law pyi gaw mungkan gawai nna n-gaw htawt hkawm ai amyusha ni rai nga ma yang gaw, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mung aten du nna ahkaw ahkang lu ai lam a majaw, tinang a dai daw buga hpe kau da nna sutgan hte hpaji tam na matu maigan mungdan ni de pru hkawm sa wa nga ai lam gaw, manghkang nnga nga ai. Rai tim, dai ni na anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a masa hte kaga mungdan, kaga ginra, hkan na amyu bawsang ni a masa ni hta shai hkat nga ai lam langai mi gaw, 'anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni gaw tinang a mungdaw mungdan ngu nna tara shang madi madun lu na matu lamu ga hpe n-lu da shi ai sha, mungkan shara shagu de chyam bra hkawm nga ai amyusha ni re' ngu ai lam rai nga ai.
Mungkan a labau hpe gawn yu ga nga yang, moi Israel amyusha ni mungkan chyam hkra nga ayai hkawm ai aten hta shanhte Israel amyusha ni re ai lam hpe, Israel mungdan a labau hpe yu nna mungkan masha ni yawng chye na lai wa ai lam rai nga ai. Dai hte maren, Numbat Lahkawng Mungkan Majan (World War II) a hpang e Miwa amyusha ni, Vietnam amyusha ni hte Cambodia amyusha ni 'Refugee' tai nna mungkan bai shinggrup hkawm wa ai aten hta mung, shanhte ngam kau da ai mungdan a mying hte lamu ga ni a majaw, shanhte kadai ni rai nga ai lam hpe mungkan na ni chye lu ai lam rai nga ai. Rai tim, dai ni na anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a masa gaw, dai zawn n-rai nga ai lam hpe mu ai.
Anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni gaw dai ni na aten du hkra rai tim, ‘anhte madu da ai (shing n-rai madu da lai wa yu sai) lamu ga re’ ngu nna tara shang madi madun dan lu na matu ga lachyawk mi hpe pyi n madu da lu shi ai amyusha ni naw rai nga ga ai. Htingbu (Myen) wa gan jaw shanga da ai lamu ga hta sha naw jawm nga nga ai amyusha ni rai nga ga ai. Grau nna gaw, dai htingbu wa gaw anhte amyusha ni hpe tsaw ai, ra ai, wa n rai nga ai lam a majaw, anhte amyusha ni lawan wan n-gaw htawt mat ai rai yang dai lamu ga hpe shanhte lawan bai lu la na re ngu nna myit mada nga ai lam a marang e, anhte amyusha ni hpe lam amyu myu hku nna jahte tam, ginjang yaw, nga ai lam hpe dun chye ra nga ga ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, n-gun atsam naw rawng ai anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni yawng mung lam amyu myu a majaw maigan mungdan ni shara shagu de n-gaw htawt hkawm mat nna bai n-mai wa mat ai madang de du mat ai shani, anhte a jiwoi jiwa ni nga lai wa ai dai lamu ga hpe dai htingbu wa gaw bai zingla kau ya na chyalu sha rai nga ai.
Maigan de du hkawm nga ai amyusha ni law law hta byin nga ai lam langai mi hpe tsun ga nga yang, ban prat langai mi galai mat ai hte rau gaw, tinang a kashu kasha ni mung dai mungdan hte seng ai htunghking hte laili laika ni hpe sha madung tawn nna jai lang mat wa wa re ai lam rai nga ai. Ga shadawn tsun ga nga yang, 'Jinghpaw amyusha gaw re ai rai tim, I don't speak the language' ngu ai madang de du mat chye nga ai. Ndai lam ni hpe tawt lai lu na matu gaw, maigan ga de du mat sai dinghku kanu kawa ni hte kashu kasha ni hkum dingdek hku nna mung, grai yak hkak nga ma ai lam hpe mu lu ai. De a majaw mung, ban prat lahkawng masum na hkra maigan ga kaw nga mat sai amyusha ni law malawng ngu na ni gaw, tinang hte seng ai htunghking hte laili laika ni hpe n-chye hti, n-chye ka, n-chye shachyen shaga mat mat re ai madang de du mat nga ma ai lam hpe, anhte a makau grup-yin ni hta myi hte chyaw chyaw mu lu nga ga ai.
Dai ni na aten hta anhte Jinghpaw Wunpawng buga de lawu ga de na Banau (Myen) amyusha ni shani shanang n-gaw htawt lung wa nga ai lam hpe bai yu yang, anhte a htingbu wa gaw shi hte amyu ru sai bung ai shi a Banau hpu nau ni hte dai lamu ga hpe jahpring kau na matu hkyen nga sai lam gaw dan dan leng leng rai nga sai. Moi nam maling kaba re ai shara hkan e dai ni na aten hta gaw 'real estate' galaw nna Banau amyusha ni mahtang bai wa madu la nna nga nga sai lam ni gaw, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a matu tsang hpa kaba nan rai nga saga ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, anhte a Jinghpaw buga hta nga nga ai anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a masha jahpan hta, lawu ga de na n-gaw htawt lung wa ai Banau amyusha ni a jahpan mahtang grau nna law mat ai shani, dai Jinghpaw mungdaw ngu ai shingteng amying hpe du hkra, Banau wa gaw bai n-galai kau na re ngu nna mung n-tsun lu nga ai. Galai kau na re ngu nna mung gaw n-tsun lu nga ai. Rai tim, teng man ai lam langai hpe tsun ga nga yang, 'Democratic Republic' masa hte hkrak rai nna up hkang wa ai shani hta pyi gaw, masha jahpan law ai ni sha madu tai mat wa na lam rai nga ai zawn, masha law malawng ra sharawng ai lam rai yang gaw, amying shingteng ni hpe du hkra bai galai la kau mai ai baw rai nga ai.
Hpu nau ni e, dai ni anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mungkan chyam wa ai lam hpe yu yang, lam maga mi hku nna gaw kabu myit dik hpa lam rai nga ga ai rai tim, kaga maga mi hku nna bai yu dat yang gaw, myit tsang hpa lam langai mi rai nga ai lam hpe dum chye nga ra saga ai. Hpa majaw nga yang, tinang amyusha ni a matu awngdawm ahkaw ahkang nga ai mungdan hte lamu ga ngu ai hpe sha n-lu madu da shi dingsa gaw, anhte ni maigan ga de kade mi du hkawm nga sai rai tim, kade mi chyam hkawm nga sai rai rim, maigan mungdan ni hkan e kade mi chye chyang kung kyang ai ni rai nga saga ai rai tim, mungkan ntsa hta amyu langai mi hku nna matut grin nga, dandawng nga lu na matu gaw, hpa re pyi n-chye shi ai madang hta sha naw rai nga na ga ai. Tsun lai wa sai lam hte maren, anhte a kashu kasha ni mung maigan ga kaw nga nna maigan ga sha shaga mat, anhte a jiwoi jiwa ni a dai lup dai hpang lamu ga ginra ni hta mung Banau ni hkrai hpring rai mat ai a majaw, lam shagu hta mung shanhte ni mahtang n-gun ja nga mat ai rai yang gaw, anhte a ‘Kachin’ ngu ai amyusha masat masa (national identity) langai mi hpe mungkan ntsa hta matut nna shagrin da lu na matu gaw, grau grau nna yak wa hkak wa na maga de she rai wa na chyalu rai nga ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, ga mung n-shaga mat sai zawn, jiwa ni a lamu ga mung mat mat sai rai yang gaw, nang ngai Jinghpaw Wunpawng amyusha jet jet re ai lam hpe gara hku sakse madun lu na lam rai nna, kadai amyusha ni naw kam ya nga na lam rai kun?
Ndai zawn re ai madang de anhte amyusha ni n-du lawm mat hkra koi yen lu na matu gaw, dai ni na Jinghpaw Wunpawng annau ni yawng hta lit nga nga ga ai. Tinang gara shara hkan e mi du hkawm, nga hkawm, mat ra ai rai tim, tinang a laili laika hte htunghking hpe tsaw ra ai myit hte makawp maga nga, kashu kasha ni hpe mung sharin achyin ya nga, let maigan amyusha ni a man e grau grau nna dandawng wa hkra, shadan dan lu ai amyusha ni anhte tai nga ra na ga ai. Dai hte maren, maga mi hku nna mung labau rum nga ai nang ngai Wunpawng annau ni yawng, amyusha hte mungdan lam yan a matu tinang dang di ai shara kaw nna tsap lawm nga na, shang lawm nga na, matu gaw ahkyak dik ai lam rai nga ai. Mungdan lu la na matu shakut shaja nga ai lam hpe ‘mung masa galaw ai’ ngu nna tsun shamying ai lam rai yang, dai ni nang ngai Wunpawng annau ni yawng mung anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a mung masa lam yan hta, zai ladat kaba shaw let shang lawm shakut shaja nga ra na saga ai.Nang ngai amyusha hte mung masa lam yan hta shakut shaja nga ai lam a majaw 'chyeju kaba sai' ngu nna sa tsun na masha gaw kadai mi nnga na n-hten? Rai tim mung, nang ngai anhte yawng jawm shakut shaja nga ai lam gaw 'anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mungkan hta matut nna grin nga lu na matu, grai ahkyak ai magam bungli kaba nan rai nga a hka' ngu ai lam hpe adum nga let, gara shara kaw mi du hkawm nga ai rai tim, tinang a amyu hte mungdan a matu tut e a shakut shaja nga ga law. Dai rai yang chyu sha, anhte amyusha kaji kaba yawng jawm myit da ting nga ai Jinghpaw Wunpawng Mungdan ngu ai hpe mung hkam la lu na lam rai nga ai zawn, Jinghpaw Wunpawng amyusha ngu ai shingteng amying hpe mung mungkan ntsa hta matut nna dandawng nga shangun lu na lam rai nga ga ai rai.
Mungkan ntsa nga pra nga ai hte nga pra lai wa yu sai amyu bawsang ni law law rai nga ai hta na, n-kau mi hpe dai ni na aten du hkra naw jawm mu lu nga ga ai rai tim, n-kau mi a mying ni hpe chyawm gaw labau laika buk ni hkan e sha mu lu nga saga ai. Mungkan ting hpe ka-up kau lu hkra re ai htunghking hte laili laika ni hpe madu da lai wa lu ai amyusha ni n-kau mi pyi gaw, dai ni na mungkan a matu gaw, labau daw chyen mi sha rai nga sai hpe mu chye lu ai rai yang, kaga amyu ru sai kaji kajaw ni a lam hpe gaw tsun pyi n-ra sana re hpe kam ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, mungkan ga ntsa hta nga lai wa yu sai amyusha ni rai nna, dai ni na aten hta mat mat sai jahpan hta lawm nga sai amyusha ni a mying jahpan hta, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hkan chye dat lu ai amyusha ni a mying ni mung lawm na ga ai rai tim, anhte pyi n-na n-chye kau dat yu ai sha mungkan ga ntsa kaw nna bai mat mat sai amyusha ni mung law law rai nga ai.
Anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mung, ‘mungkan ga ntsa kaw na kanoi mat mat sai amyusha ni tai lai wa yu saga ai’ ngu ai labau hpe anhte yawng chye da ai lam rai nga ai. Dai madang kaw nna tawt lai wa lu sai amyusha ni re, ngu nna mung anhte hkum anhte arawng la nga dingyang naw rai nga ga ai. Rai tim, dai ni na aten hta anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni bai hkrum hkra nga sai masa lam ni hpe bai dinglik yu ga nga yang, grai myit tsang ra na madang hta bai du nga sai lam hpe mu lu ai. Mungkan ntsa kaw na bai mat mat hkyen wa nga sai amyusha ni a jahpan hta anhte amyusha ni mung kalang bai n-htang lawm wa ra na zawn zawn, re ai madang hta bai du nga saga ai.
Dai ni na mungkan hta kaga amyu bawsang ni law law pyi gaw mungkan gawai nna n-gaw htawt hkawm ai amyusha ni rai nga ma yang gaw, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mung aten du nna ahkaw ahkang lu ai lam a majaw, tinang a dai daw buga hpe kau da nna sutgan hte hpaji tam na matu maigan mungdan ni de pru hkawm sa wa nga ai lam gaw, manghkang nnga nga ai. Rai tim, dai ni na anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a masa hte kaga mungdan, kaga ginra, hkan na amyu bawsang ni a masa ni hta shai hkat nga ai lam langai mi gaw, 'anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni gaw tinang a mungdaw mungdan ngu nna tara shang madi madun lu na matu lamu ga hpe n-lu da shi ai sha, mungkan shara shagu de chyam bra hkawm nga ai amyusha ni re' ngu ai lam rai nga ai.
Mungkan a labau hpe gawn yu ga nga yang, moi Israel amyusha ni mungkan chyam hkra nga ayai hkawm ai aten hta shanhte Israel amyusha ni re ai lam hpe, Israel mungdan a labau hpe yu nna mungkan masha ni yawng chye na lai wa ai lam rai nga ai. Dai hte maren, Numbat Lahkawng Mungkan Majan (World War II) a hpang e Miwa amyusha ni, Vietnam amyusha ni hte Cambodia amyusha ni 'Refugee' tai nna mungkan bai shinggrup hkawm wa ai aten hta mung, shanhte ngam kau da ai mungdan a mying hte lamu ga ni a majaw, shanhte kadai ni rai nga ai lam hpe mungkan na ni chye lu ai lam rai nga ai. Rai tim, dai ni na anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a masa gaw, dai zawn n-rai nga ai lam hpe mu ai.
Anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni gaw dai ni na aten du hkra rai tim, ‘anhte madu da ai (shing n-rai madu da lai wa yu sai) lamu ga re’ ngu nna tara shang madi madun dan lu na matu ga lachyawk mi hpe pyi n madu da lu shi ai amyusha ni naw rai nga ga ai. Htingbu (Myen) wa gan jaw shanga da ai lamu ga hta sha naw jawm nga nga ai amyusha ni rai nga ga ai. Grau nna gaw, dai htingbu wa gaw anhte amyusha ni hpe tsaw ai, ra ai, wa n rai nga ai lam a majaw, anhte amyusha ni lawan wan n-gaw htawt mat ai rai yang dai lamu ga hpe shanhte lawan bai lu la na re ngu nna myit mada nga ai lam a marang e, anhte amyusha ni hpe lam amyu myu hku nna jahte tam, ginjang yaw, nga ai lam hpe dun chye ra nga ga ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, n-gun atsam naw rawng ai anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni yawng mung lam amyu myu a majaw maigan mungdan ni shara shagu de n-gaw htawt hkawm mat nna bai n-mai wa mat ai madang de du mat ai shani, anhte a jiwoi jiwa ni nga lai wa ai dai lamu ga hpe dai htingbu wa gaw bai zingla kau ya na chyalu sha rai nga ai.
Maigan de du hkawm nga ai amyusha ni law law hta byin nga ai lam langai mi hpe tsun ga nga yang, ban prat langai mi galai mat ai hte rau gaw, tinang a kashu kasha ni mung dai mungdan hte seng ai htunghking hte laili laika ni hpe sha madung tawn nna jai lang mat wa wa re ai lam rai nga ai. Ga shadawn tsun ga nga yang, 'Jinghpaw amyusha gaw re ai rai tim, I don't speak the language' ngu ai madang de du mat chye nga ai. Ndai lam ni hpe tawt lai lu na matu gaw, maigan ga de du mat sai dinghku kanu kawa ni hte kashu kasha ni hkum dingdek hku nna mung, grai yak hkak nga ma ai lam hpe mu lu ai. De a majaw mung, ban prat lahkawng masum na hkra maigan ga kaw nga mat sai amyusha ni law malawng ngu na ni gaw, tinang hte seng ai htunghking hte laili laika ni hpe n-chye hti, n-chye ka, n-chye shachyen shaga mat mat re ai madang de du mat nga ma ai lam hpe, anhte a makau grup-yin ni hta myi hte chyaw chyaw mu lu nga ga ai.
Dai ni na aten hta anhte Jinghpaw Wunpawng buga de lawu ga de na Banau (Myen) amyusha ni shani shanang n-gaw htawt lung wa nga ai lam hpe bai yu yang, anhte a htingbu wa gaw shi hte amyu ru sai bung ai shi a Banau hpu nau ni hte dai lamu ga hpe jahpring kau na matu hkyen nga sai lam gaw dan dan leng leng rai nga sai. Moi nam maling kaba re ai shara hkan e dai ni na aten hta gaw 'real estate' galaw nna Banau amyusha ni mahtang bai wa madu la nna nga nga sai lam ni gaw, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a matu tsang hpa kaba nan rai nga saga ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, anhte a Jinghpaw buga hta nga nga ai anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a masha jahpan hta, lawu ga de na n-gaw htawt lung wa ai Banau amyusha ni a jahpan mahtang grau nna law mat ai shani, dai Jinghpaw mungdaw ngu ai shingteng amying hpe du hkra, Banau wa gaw bai n-galai kau na re ngu nna mung n-tsun lu nga ai. Galai kau na re ngu nna mung gaw n-tsun lu nga ai. Rai tim, teng man ai lam langai hpe tsun ga nga yang, 'Democratic Republic' masa hte hkrak rai nna up hkang wa ai shani hta pyi gaw, masha jahpan law ai ni sha madu tai mat wa na lam rai nga ai zawn, masha law malawng ra sharawng ai lam rai yang gaw, amying shingteng ni hpe du hkra bai galai la kau mai ai baw rai nga ai.
Hpu nau ni e, dai ni anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mungkan chyam wa ai lam hpe yu yang, lam maga mi hku nna gaw kabu myit dik hpa lam rai nga ga ai rai tim, kaga maga mi hku nna bai yu dat yang gaw, myit tsang hpa lam langai mi rai nga ai lam hpe dum chye nga ra saga ai. Hpa majaw nga yang, tinang amyusha ni a matu awngdawm ahkaw ahkang nga ai mungdan hte lamu ga ngu ai hpe sha n-lu madu da shi dingsa gaw, anhte ni maigan ga de kade mi du hkawm nga sai rai tim, kade mi chyam hkawm nga sai rai rim, maigan mungdan ni hkan e kade mi chye chyang kung kyang ai ni rai nga saga ai rai tim, mungkan ntsa hta amyu langai mi hku nna matut grin nga, dandawng nga lu na matu gaw, hpa re pyi n-chye shi ai madang hta sha naw rai nga na ga ai. Tsun lai wa sai lam hte maren, anhte a kashu kasha ni mung maigan ga kaw nga nna maigan ga sha shaga mat, anhte a jiwoi jiwa ni a dai lup dai hpang lamu ga ginra ni hta mung Banau ni hkrai hpring rai mat ai a majaw, lam shagu hta mung shanhte ni mahtang n-gun ja nga mat ai rai yang gaw, anhte a ‘Kachin’ ngu ai amyusha masat masa (national identity) langai mi hpe mungkan ntsa hta matut nna shagrin da lu na matu gaw, grau grau nna yak wa hkak wa na maga de she rai wa na chyalu rai nga ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, ga mung n-shaga mat sai zawn, jiwa ni a lamu ga mung mat mat sai rai yang gaw, nang ngai Jinghpaw Wunpawng amyusha jet jet re ai lam hpe gara hku sakse madun lu na lam rai nna, kadai amyusha ni naw kam ya nga na lam rai kun?
Ndai zawn re ai madang de anhte amyusha ni n-du lawm mat hkra koi yen lu na matu gaw, dai ni na Jinghpaw Wunpawng annau ni yawng hta lit nga nga ga ai. Tinang gara shara hkan e mi du hkawm, nga hkawm, mat ra ai rai tim, tinang a laili laika hte htunghking hpe tsaw ra ai myit hte makawp maga nga, kashu kasha ni hpe mung sharin achyin ya nga, let maigan amyusha ni a man e grau grau nna dandawng wa hkra, shadan dan lu ai amyusha ni anhte tai nga ra na ga ai. Dai hte maren, maga mi hku nna mung labau rum nga ai nang ngai Wunpawng annau ni yawng, amyusha hte mungdan lam yan a matu tinang dang di ai shara kaw nna tsap lawm nga na, shang lawm nga na, matu gaw ahkyak dik ai lam rai nga ai. Mungdan lu la na matu shakut shaja nga ai lam hpe ‘mung masa galaw ai’ ngu nna tsun shamying ai lam rai yang, dai ni nang ngai Wunpawng annau ni yawng mung anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a mung masa lam yan hta, zai ladat kaba shaw let shang lawm shakut shaja nga ra na saga ai.Nang ngai amyusha hte mung masa lam yan hta shakut shaja nga ai lam a majaw 'chyeju kaba sai' ngu nna sa tsun na masha gaw kadai mi nnga na n-hten? Rai tim mung, nang ngai anhte yawng jawm shakut shaja nga ai lam gaw 'anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mungkan hta matut nna grin nga lu na matu, grai ahkyak ai magam bungli kaba nan rai nga a hka' ngu ai lam hpe adum nga let, gara shara kaw mi du hkawm nga ai rai tim, tinang a amyu hte mungdan a matu tut e a shakut shaja nga ga law. Dai rai yang chyu sha, anhte amyusha kaji kaba yawng jawm myit da ting nga ai Jinghpaw Wunpawng Mungdan ngu ai hpe mung hkam la lu na lam rai nga ai zawn, Jinghpaw Wunpawng amyusha ngu ai shingteng amying hpe mung mungkan ntsa hta matut nna dandawng nga shangun lu na lam rai nga ga ai rai.
Myusha lam hta mung n-gun da ting nna myit n-den shaja nga ga
Layang U Ra
Galai shai shamu shamawt nga ai mungkan a masa lam ni hta lakap nna, mungkan masha ni a ngasat ngasa lam ni, machye machyang lam ni hte myit masa lam ni yawng mung hkan nang galai shai shamu shamawt nga ai lam gaw mungkan a masa nan rai nga ai. Dai ni na aten hta grai ahkyak dum nga ai lam ni gaw hpawt ni rai jang hpa mung n-ahkyak ai lam ni byin mat chye nga ai zawn, dai ni grai rai nna myit rawt nga ai lam ni, myit katu nga ai lam ni, hpe mung hpawt ni ngu ai aten ladaw gaw madang shayawm kau ya chye nga ai.
Ndai lam ni hpe n-myit shalawm ra ai sha, mai nga shalai kau ai lam ni law law nga ai rai tim, myusha ni a ‘lawt lam hte rawt jat galu kaba wa lam’ ngu ai gabaw hta ndai lam gaw, a dum nga ra na ahkyak madung lam kaba langai mi nan rai nga ai. Hpa majaw nga yang, shinggyim masha langai mi a myutsaw/myusha myit ngu ai gaw, ahkying aten ladaw hte rau tsaw wa, nem wa, byin chye nga ai a marang e, grai myit rawt lai wa sai myutsaw/myusha myit ni mung shaning ni tsa kahtap nna na wa ai rai yang, hkawng mat, htum mat, chye wa ai baw rai nga ai. Dai ni na aten hta ‘Europe’ mungdan hkan e nga nga ai amyu bawsang kaji ni hku nna myusha lam ngu ai hpe gabaw kaba langai hku nna tsun shaga jai lang ai lam ni, shamu shamawt ai lam ni n-galaw kam mat shajang nga ai lam gaw, myutsaw/myusha myit ngu ai hkawng mat, htum mat, sai lam a sakse ni nan rai nga ai. Lai wa sai shaning lahkawng masum tsa ning a shawng daw de shanhte yawng mung grai grai rai hkra shakut shaja lai wa masai rai tim, shaning ni tsa kahtap wa hkra rai tim myit ai de n-du wa lu ai shaloi, myit daw hten mat shajang ai lam rai nga ai.
Mungkan a masa gaw, ndai hku nan rai nga ai lam hpe dai ni nang ngai Wunpawng annau ni malap mali rai nna naw nga nga hkrup ai rai yang gaw, Wunpawng myusha ni yawng jawm myit mada ala dingda nga ai myusha lawt lam ngu ai bandung de du wa lu na matu gaw, chyip hte chyap she naw rai nga na ga ai. Hpa majaw nga yang, nang ngai anhte yawng she ndai lam hpe malap mali naw rai nga ga ai rai tim, anhte myusha ni hpe roi rip dip sha nga ai 'hpyen' wa gaw ndai 'Theory' hpe magra jum da let hkan shatup nga ai lam rai nga ai. 'Rawt malan shaning ni tsa hku rai wa ai shaloi gaw, ndai amyusha ni yawng mung myit daw hten mat nna n-kam shakut mat ai madang de du mat wa na sha rai nga ai' ngu nna ‘hpyen’ wa gaw tup hkrak kam hpa nga ai lam rai nga ai. Kaga tsan tsan pyi gaw n-myit shakut yu ra na saga ai, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a nnan rawt malan hpang wa ai aten a masa lam ni hte, ya dai ni aten na masa lam ni hpe sha pyi shingdaw dat yu ga nga yang, 'hpyen' wa hkap la da nga ai 'Theory' gaw ka-ang hkup daram jaw nga ai maga de rai nga sai hpe mu lu ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, anhte myusha ni yawng myit daw myit hten mat ai a marang e, ninghkap n-kam mat na, pu dum ba dum mat na, nhtoi ahkying aten hpe sha ‘hpyen’ wa gaw ala nga sai lam hpe dum chye nga ra saga ai.
Myusha lam yan hkrun lam ntsa hta hkawm sa nga ai, tsaw ra hkungga ai myutsaw mungtsaw Wunpawng sai daw sai chyen ni e, dai ni nang ngai anhte langai hkrai hta rawng nga ai myutsaw/myusha myit a shadang (Degree) hpe bai shadawn yu ra na aten du nga saga ai re. Nang ngai anhte langai hkrai a myutsaw/myusha myit ni gaw moi na madang hte raw naw myit rawt nga ai, myit katu nga ai, lam rai kun? Shing n-rai, yawm wa htum wa ai maga de she rai nga sai kun? Hpu nau ni e, anhte langai hkrai a myutsaw/myusha myit ni wa yawm wa htum wa magang nga ai rai yang gaw, dai ni nan naw mai sharai la ai aten rai nga ai lam hpe a dum nga ga law. Tinang a myutsaw/myusha myit madang gawng kya nga ai lam hpe, aten naw nga yang, tinang bai shading sharai la lu ai a marang e, Wunpawng annau ni yawng mung myusha lam yan hta, tinang dang ai kandang hpe sadi dung ai myit masin hte gun hpai nga let, tut e n-gun da ting nna myit n-den shaja nga ai rai yang gaw, Wunpawng annau ni yawng myit mada ala dingda nga ai dai 'Wunpawng Mungdan' ngu ai hpe mung tatut madu la lu ai amyusha ni anhte byin tai wa lu na lam rai nga ai.
Galai shai shamu shamawt nga ai mungkan a masa lam ni hta lakap nna, mungkan masha ni a ngasat ngasa lam ni, machye machyang lam ni hte myit masa lam ni yawng mung hkan nang galai shai shamu shamawt nga ai lam gaw mungkan a masa nan rai nga ai. Dai ni na aten hta grai ahkyak dum nga ai lam ni gaw hpawt ni rai jang hpa mung n-ahkyak ai lam ni byin mat chye nga ai zawn, dai ni grai rai nna myit rawt nga ai lam ni, myit katu nga ai lam ni, hpe mung hpawt ni ngu ai aten ladaw gaw madang shayawm kau ya chye nga ai.
Ndai lam ni hpe n-myit shalawm ra ai sha, mai nga shalai kau ai lam ni law law nga ai rai tim, myusha ni a ‘lawt lam hte rawt jat galu kaba wa lam’ ngu ai gabaw hta ndai lam gaw, a dum nga ra na ahkyak madung lam kaba langai mi nan rai nga ai. Hpa majaw nga yang, shinggyim masha langai mi a myutsaw/myusha myit ngu ai gaw, ahkying aten ladaw hte rau tsaw wa, nem wa, byin chye nga ai a marang e, grai myit rawt lai wa sai myutsaw/myusha myit ni mung shaning ni tsa kahtap nna na wa ai rai yang, hkawng mat, htum mat, chye wa ai baw rai nga ai. Dai ni na aten hta ‘Europe’ mungdan hkan e nga nga ai amyu bawsang kaji ni hku nna myusha lam ngu ai hpe gabaw kaba langai hku nna tsun shaga jai lang ai lam ni, shamu shamawt ai lam ni n-galaw kam mat shajang nga ai lam gaw, myutsaw/myusha myit ngu ai hkawng mat, htum mat, sai lam a sakse ni nan rai nga ai. Lai wa sai shaning lahkawng masum tsa ning a shawng daw de shanhte yawng mung grai grai rai hkra shakut shaja lai wa masai rai tim, shaning ni tsa kahtap wa hkra rai tim myit ai de n-du wa lu ai shaloi, myit daw hten mat shajang ai lam rai nga ai.
Mungkan a masa gaw, ndai hku nan rai nga ai lam hpe dai ni nang ngai Wunpawng annau ni malap mali rai nna naw nga nga hkrup ai rai yang gaw, Wunpawng myusha ni yawng jawm myit mada ala dingda nga ai myusha lawt lam ngu ai bandung de du wa lu na matu gaw, chyip hte chyap she naw rai nga na ga ai. Hpa majaw nga yang, nang ngai anhte yawng she ndai lam hpe malap mali naw rai nga ga ai rai tim, anhte myusha ni hpe roi rip dip sha nga ai 'hpyen' wa gaw ndai 'Theory' hpe magra jum da let hkan shatup nga ai lam rai nga ai. 'Rawt malan shaning ni tsa hku rai wa ai shaloi gaw, ndai amyusha ni yawng mung myit daw hten mat nna n-kam shakut mat ai madang de du mat wa na sha rai nga ai' ngu nna ‘hpyen’ wa gaw tup hkrak kam hpa nga ai lam rai nga ai. Kaga tsan tsan pyi gaw n-myit shakut yu ra na saga ai, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a nnan rawt malan hpang wa ai aten a masa lam ni hte, ya dai ni aten na masa lam ni hpe sha pyi shingdaw dat yu ga nga yang, 'hpyen' wa hkap la da nga ai 'Theory' gaw ka-ang hkup daram jaw nga ai maga de rai nga sai hpe mu lu ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, anhte myusha ni yawng myit daw myit hten mat ai a marang e, ninghkap n-kam mat na, pu dum ba dum mat na, nhtoi ahkying aten hpe sha ‘hpyen’ wa gaw ala nga sai lam hpe dum chye nga ra saga ai.
Myusha lam yan hkrun lam ntsa hta hkawm sa nga ai, tsaw ra hkungga ai myutsaw mungtsaw Wunpawng sai daw sai chyen ni e, dai ni nang ngai anhte langai hkrai hta rawng nga ai myutsaw/myusha myit a shadang (Degree) hpe bai shadawn yu ra na aten du nga saga ai re. Nang ngai anhte langai hkrai a myutsaw/myusha myit ni gaw moi na madang hte raw naw myit rawt nga ai, myit katu nga ai, lam rai kun? Shing n-rai, yawm wa htum wa ai maga de she rai nga sai kun? Hpu nau ni e, anhte langai hkrai a myutsaw/myusha myit ni wa yawm wa htum wa magang nga ai rai yang gaw, dai ni nan naw mai sharai la ai aten rai nga ai lam hpe a dum nga ga law. Tinang a myutsaw/myusha myit madang gawng kya nga ai lam hpe, aten naw nga yang, tinang bai shading sharai la lu ai a marang e, Wunpawng annau ni yawng mung myusha lam yan hta, tinang dang ai kandang hpe sadi dung ai myit masin hte gun hpai nga let, tut e n-gun da ting nna myit n-den shaja nga ai rai yang gaw, Wunpawng annau ni yawng myit mada ala dingda nga ai dai 'Wunpawng Mungdan' ngu ai hpe mung tatut madu la lu ai amyusha ni anhte byin tai wa lu na lam rai nga ai.
Yawng myit hkrum ai hte Wunpawng Mungdan hpe jawm gawgap ra sai
Layang U Ra
Ahkying aten hte rau shamu shamawt galai shai nga ai mungkan a masa lam ni hpe ninghkap lu ai, koi yen kau lu ai, kadai amyusha ni mung n nga ma ai. Jak hpaji lam, hpungtang hpaji lam, mungkan hpaji lam hte kaga sut lu nga mai hpaji lam ni hta kade mi ningtawn nga ai amyusha ni raitim, shamu shamawt galai shai nga ai mungkan a shingra masa lam ni hpe gram lajang, galai shai, kau ya lu ai lam nnga ai rai yang, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mung, kam tim, n kam tim, galai shai nga ai mungkan a shingra masa lam ni hta lakap n’na hkan nang hkan sa ra nga ai lam rai nga ai.
Mungkan Majan II a majaw, Europe mungdan ni a mayam shatai roi rip dip sha hkrum ai prat kaw n’na chyawm gaw lawt lai wa lu saga ai rai tim, dai ningnan paw pru wa ai mungdan ni a ningbaw ningla ningnan ni nan mung, tinang a mungdan lamu ga kata hta nga pra nga ai mungchying sha ni yawng a ra sharawng ai lam ni, sut lu nga mai lam ni, hpe rap ra ai hku n’na hparan lajang ya lu na matu ningmu ni, mahkrum madup ni, shingran mu da ai lam ni, n nga lai wa ai a majaw, dai ningnan bai byin pru wa ai mungdan ni law law hta nga pra nga ai amyu kaji ni a matu gaw, htingbu wa a roi rip dip sha ai, garan ginhka ai, lam ni hpe hkam sha ra ai prat ningnan de she bai du shang wa ra ai lam rai nga ai.
Lam mi hku tsun ga nga yang, mungchying sha ni yawng a matu rap ra ai ahkaw ahkang nga ai mungdan ningnan langai mi hpe gaw gap hkrang shachyaw sa wa na hpaji hte mahkrum madup ni hpe n chye, n chyang da ai sha ‘tinang shingran mu da ai hku byin wa na re’ ngu n’na hkap la kam sham let, amyu kaji ni a akyu ara hte ahkaw ahkang ni hpe n myit shalawm ai sha, ‘anhte amyu kaba ni a ahkaw ahkang hte nga mu nga mai lam ni a matu’ ngu ai gabaw hte, tinang zawn nawn ai policy ni hku n’na woi ningbaw lai wa ai ningbaw ningla dingsa ni a majaw, Mungkan Majan II a hpang e ningnan paw pru wa ai mungdan ni a labau ni hta, simsa ngwi pyaw lam ni a malai, du daw sai hkaw lai wa ai lam ni she, ka-up chyam bra lai wa sai lam rai nga ai.
N’dai zawn, myit gyip ai mungdan ningbaw ningla ni a majaw hkru chyi hpang wa ai ‘wan’ ngu ai amyusha rawtmalan lam ni hpe, kahtap kawut shagrung ya ai hte nawng, aten ladaw du ai shaloi, bai kahtap kawut shazim kau ya ai lam ni gaw, aten ladaw hte rau galai shai shamu shamawt nga ai mungkan a shingra masa lam ni nan rai nga ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, Mungkan Majan II a hpang e byin pru wa ai mungdan ni hta byin lai wa ai, laknak hpai rawtmalan ai lam ni yawng hkra ngu na daram gaw, American mungdan woi awn ningshawng ai Capitalist mungdan ni hte Soviet Union mungdan woi awn ningshawng ai Communist mungdan ni a lapran hta shaning (40) ning jan gasat hkat lai wa ai Katsi Majan (Cold War) aten hta nan byin lai wa ai lam ni rai nga ai zawn, dai laknak hpai rawtmalan hpung ni a mung masa shamu shamawt ai madang nem dat, tsaw dat, rai wa ai lam ni mung, dai American mungdan hte Soviet Union mungdan ni woi awn ai mungdan ni a shamu shamawt ai lam ni hta madung nga ai lam nan rai nga sai.
Communism hpe hkap la ai mungdan ni hpe masha n’gun, laknak n’gun, hte kaga ra mara lam ni hpe karum madi shadaw la na matu communist mungdan ni yawng a kaji kawa ni rai nga ai Soviet Union mungdan hte China (Miwa Gumsan Mungdan) mungdan ni galoi mung jin jin rai nga lai wa ai zawn, Communism hpe n ra sharawng ai, ninghkap mayu ai, gasat shamyit kau mayu ai, mungdan ni a matu ra mara lam ni hpe karum madi shadaw ya na matu mung, American mungdan woi ningshawng ai capitalist mungdan ni kaw n’na jin jin rai nga lai wa ai lam gaw mungkan a labau hta nan nga lai wa sai lam rai nga ai. Mungkan shara shagu hta, amyusha lawt lam a matu rawtmalan shamu shamawt nga ai amyusha rawtmalan hpung ni a shamu shamawt ai lam ni mung, n’dai shaning 40 ning lapran hta, grai masan sa lai wa sai zawn, amyusha ni a matu ahkaw ahkang ngu ai hpe hpyi la lai wa lu ai amyusha ni, mungdan ni, mung nga lai wa sai lam rai nga ai.
Raitim, 1979 ning January shata praw 1 ya shani kaw n’na, American mungdan hte Miwa mungdan ni a lapran hta, tara shang bai hku hkau matut mahkai kanawn mazum hkat hpang wa lu ai a marang e, kaga communist mungdan ni a n’gun atsam ni mung lani hte lani yawm wa, hkrat sum wa, ai lam gaw 1989 ning hta Sinpraw Germany hte Sinna Germany hpe garan ginhka n’na kum tawn da ai Berlin Bunghku (Berlin Wall) hpe jahten sharun kau lu ai hte nawng, mungkan ting hte seng ai communist mungdan ni a kaji kawa rai nga ai Soviet Union mungdan mung 1991 ning hta tara shang hten run mat ai hte dai Katsi Majan (Cold War) prat ngu ai mung hpungdim ra mat ai lam nan rai nga ai. Dai mabyin masa lam ni a marang e matut hkam sha lai wa ra ai lam ni gaw, amyusha ni a lawt lam a matu laknak hpai rawtmalan nga ai amyusha rawtmalan hpung ni a tatut magam bungli lam ni hta n’gun a’tsam yawm wa ai, n’gun lagaw kya wa ai, karum madi shadaw ai lam law law n’hkam la lu wa ai lam ni a majaw, ayak ahkak rai n’na, tinang a atsam hte tinang matut n’na shamu shamawt atsam dat sa wa ra ai lam ni nan rai nga ai.
Kadai kaning mi nga yang nga, Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung, KIO, ningbaw ningla ni hku n’na Myen Atsuya hte gaphkat jahkring (ceasefire) galaw lai wa ai lam a marang e, ahkaw ahkang hkrat sum wa ai lam ni mung law law byin pru wa nga ai raitim, kaja ai maga hku n’na akyu hkam sha lu ai, ahkaw ahkang hkam la lu ai, lam ni mung nang ngai Wunpawng annau ni yawng hta rai nga saga ai ngu yang, ningdang lu na lam n nga na ga ai. Ga shadaw tsun ga nga yang, moi lai wa sai 10 ning daram hta mungkan madang dep ai Wunpawng hpaji Du ni hti dang sha naw rai nga ga ai raitim, dai ni na ten hta mungkan madang dep ai hpaji janmau ni law law hpe gup la da ngut sai ni, naw sharin hkam la nga ai ni, sharin hkaja na matu hkyen lajang nga ai ni law law rai nga saga ai. Dai hte maren, mungkan mungdan shara shagu de du hkawm chyam bra hkawm nga ai ni, magam bungli ni hpe shakut shaja let amyusha lam yan ni hpe mung n’gun dat let, ap-nawng daw-jau nga ai Wunpawng amyusha ni mung law law rai nga sai lam ni gaw, ningdang n mai ai lam ni nan rai nga ai.
Ceasefire rai n la shi ai prat na Wunpawng sha ni a hkawm sa shamu shamawt lu ai atsam hte, ceasefire la ngut ai hpang na Wunpawng sha ni a hkawm sa shamu shamawt lu ai ahkaw ahkang lam lahkawng hpe shingdaw dat yu ga nga yang, dai ni na ten hta, Wunpawng amyusha ni gabaw amyu myu hte maigan mungdan shara shagu de du hkawm chyam bra hkawm nga lu sai lam gaw, ceasefire ngu ai a asi nan rai nga sai lam rai nga ai. Amyusha ni a lawt lam a matu asak hpe pyi ap nawng kau ai kaw du hkra shakut shaja lai wa ai (amyusha ni hpe makawp maga lai wa ai lam ni a majaw jan shang jau lai wa ra ai) myutsaw share shagan ni a majaw, dai ni na ten na amyusha ni a masa gaw, ninggam langai mi hta du nga sai ngu yang, n shut na ga ai. Raitim, Wunpawng mungdan gaw gap na ngu ai pandung du ai kaw du hkra ngu ai hta dai ninggam hpe matut n’na lahkam sa wa na matu gaw, dai ni na nang ngai maigan du nga sai Wunpawng annau ni yawng a lit nan rai nga saga ai.
Mungkan ningtsa hta Israel mungdan ngu n’na, 1948 ning May 14 ya shani, tara shang dan dawng byin pru wa ai lam a ningpawt hpe gawn yu ga nga yang, ‘shanglawt lu ai Israel mungdan’ ngu ai hpe gaw gap sa wa mayu ai (maigan shara shagu hta chyam bra ayai hkawm nga ai) Israel myutsaw mungtsaw shayi/shadang ni hku n’na 1897 ning August shata hta, Basel mare (Switzerland) kaw n’na shakut shaja hpang wa ai lam rai nga ai. Dai ni, Wunpawng Hkanan ngu n’na shagrau tsun tsun rai nga ga ai, anhte a Wunpawng Mungdan hpe gaw de sa wa lu na matu hte nawng, mungkan ningtsa hta Kachin ngu ai identity langai mi dan dawng paw pru wa lu ai kaw du hkra shakut shaja sa wa na matu ‘amyusha lit’ ngu ai gaw, dai ni maigan de du nga sai Wunpawng annau ni a kahpa ningtsa hta e nan rai nga sai lam hpe, dum hprang ra nga saga ai.
Masa lam ni amyu myu a majaw, grai yak hkak ai lam ni a lapran hta amyusha lawt lam a matu, amyusha ni a rawt jat galu kaba lam ni a matu, mai byin ai maga hku n’na ‘amyusha ni a matu ahkaw ahkang kachyi mi sha pyi lu yang lu’ ngu ai masing hte, mungdan kata kaw nga let shakut shaja nga ai amyusha ningbaw ningla ni, sai-daw sai-chyen kaji kaba ni, a galaw sa wa nga ai masing lam ni hpe mara tam let ninghkap nga na malai, maigan mungdan shara shagu hta du hkawm nga sai myutsaw mungtsaw Wunpawng an-nau ni hte mungdan kata kaw mai byin ai hku n’na shamu shamawt nga ai myutsaw mungtsaw Wunpawng an-nau ni galoi mung myit mang a hkrum sha, lata gin dun let, amyusha lamyan hta ra ang ai ni hpe n’gun dat let shakut shaja sa wa nga ai rai yang, dai Wunpawng Hkanan ngu ai Wunpawng Mungdan hpe, mungkan ningtsa hta, gaw gap shadan shadawng sa wa lu na lam nan rai nga ga ai.
Subscribe to:
Posts (Atom)
