Singapore Mungdan a labau hpe gawn yu yang, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni sharin la mai ai baw lam ni law law rai nga ai

Layang U Ra

Temasak (Sea Town) ngu ai moi na shingteng amying hpe, Singapura (Lion City) ngu nna bai galai shamying jai lang let, zinlawng kaji sha mi rai tim, dai ni na aten hta mungkan madang dep ai mungdan langai mi rai nga sai Singapore Mungdan a labau gaw, kaga mungdan ni a labau ni hta laklai nga ai zawn, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a matu mung hpaji la mai ai, kasi la mai ai, sharin la mai ai, lam ni law law rai nga ai lam hpe mu lu ai. 'Stamford Raffles' ngu ai wa English dawnghkawn hpe sharawt nna English amyusha ni madu la hpang wa ai 1891 ning January 29 ya grup-yin hta nga yang, dai ginra hta nga hkan sha nna nga ai masha ni hte panglai damya galaw sha nna nga ai Malay amyusha ni yawng hpe hti shalawm dat ga nga yang, marai 1000 hta n-jan nga ai lam hpe labau hta mu lu nga ga ai.

Ndai zawn re ai ginra hta, Miwa (Chinese) amyusha ni law htam wa ai a marang e, ban prat galai wa ai hte rau gaw shanhte Miwa amyusha ni mahtang she madu tai wa lu ai a marang e, lam shagu hta mung tek jum da lu hpang wa ai lam ni a sakse gaw, Miwa amyusha ni woi awn zinlum nna 1965 ning hta mungkan hta tara shang ai mungdan langai mi hku nna byin tai wa lu ai lam nan rai nga ai. (1963 ning September 16 ya shani hta Malaysia Mungdan a mungdaw langai mi hku nna tara shang byin tai wa nga ai rai tim, Miwa amyusha ni n-gun ja nga ai Singapore mungdaw mahtang Malaysia Mungdan ting hpe ka-up la kau na, Malaysia mungdan ting hte seng ai mung masa, sut masa, ni yawng hpe mung shanhte Miwa amyusha ni hkrai mahtang tek jum kau ya na, lam ni hpe Malay amyusha ni grai hkrit tsang lai wa ai lam ni nan rai nga ai. Dai lam ni a majaw, shaning lahkawng ning tup n-ru n-ra rai nna kanawn mazum lai wa ngut ai hpang, 1965 ning September shata hta gaw Malaysia Mungdan kaw nna tara shang garan pru wa ai, asan sha tsun ga nga yang Malaysia ni atik anang di nna gawt shapraw kau hkrum ai, Singapore Mungdan nan rai nga ai.) Dai rai yang, ndai zawn kam tim, n-kam tim, ra tim, n-ra tim, mungdan langai mi hku nna nga sa hpang wa ra ai Singapore Mungdan a labau hta anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a matu sharin la mai ai lam ni gaw, hpa baw ni wa rai nga ga ai kun?

Singapore Mungdan a labau kadun gaw, dai ni na aten hta maigan mungdan ni shara shagu de chyam bra ayai hkawm nga sai anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a matu "sadi ra ai lam hte shakut ra ai lam" ngu ai lam yan kaba lahkawng hpe sharin ya, madi madun ya, nga ai ngu yang n-shut na ga ai.

Singapore zinlawng de Miwa amyusha ni n-gaw htawt du sa wa ai lam a labau gaw, galu galang nan rai nga lai wa sai rai tim, ndai lam ni yawng gaw Hong Kong hpe English ni shang zingla kau lu ai 1842 ning a hpang daw hta grau nna dandawng wa, dam lada wa, ai lam hpe mu lu ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, Singapore de du sa wa ai Miwa amyusha ni kanoi yawng hkra ngu na ni gaw, tinang a kanu (Miwa) mungdan hta galaw lu galaw sha na matu grai yak hkak wa nga ai lam ni a majaw, dai zawn re ai matsan prat kaw nna lawt lu na matu myit yaw shada let British Singapore Asuya a lata e, tara shang magam bungli ni hpe sa shachyen shaja na matu du wa ai ‘indentured labourers’ ni nan rai nga ai. Tsa ban 19 ning grup-yin hta nga yang dai zawn rai bungli sa galaw nna Singapore zinlawng hta nga nga ai Miwa amyusha ni yawng ngu na daram gaw, shadang la kasha ni hkrai rai nga ma ai zawn, ‘bungli sa gan galaw nna ja gumhpraw tam la na matu, gumhpraw lu jang buga de ngam nga ai nta masha ni hpang de shagun ya ya rai na matu hte hpawn, ja gumhpraw ni alaw alam mahkawng la lu ai shani gaw buga de bai n-htang wa nna dinghku wa de na matu, sun hkauna kaba ni mari la nna atsawm amai sha galaw lu galaw sha nga lu sana matu, myit yaw shada let du sa wa ai ni hkrai mung rai nga ma ai.

Ndai zawn, sutgan hte ja gumhpraw ni hpe tam mahkawng la na matu myit yaw shada let Singapore ngu ai chyasam maigan ginra de nnan du sa wa ai Miwa amyusha ni malawng maga gaw, myit ai kaw mung n-du lai wa lu ai hta sha n-ga, kuli (coolie) galaw sha ra ai prat kaw nna mung n-lawt lu, buga de bai n-htang wa na daram ja gumhpraw mung n-mahkawng la lu, re ai lam ni a majaw myit hki lit li shoi chyum shoi hpa lam kaba ni hpe hkrum sha let, shayi sha manang ra ra nga jang shawa dap (prostitution den) de sa dat, myit ru ru nga jang kani dap (opium den) de sa dat, gumhpraw law law hpe lawan dik ai hku nna lu la mayu jang hpaida dap (gambling parlor) ni de sa dat, rai nna dai ginra hta sha nga jahtum aten shama kau nna, hpang jahtum gaw baw jahkrat kau da ra lai wa ai ni law law hpe labau hta mu lu nga ga ai. (Peter Church. 2003. A short history of Southeast Asia, p.147) Lam mi hku tsun ga nga yang, hkrup ai magam bungli ni hpe galaw na matu Singapore zinlawng de du sa wa ai Miwa amyusha ni law malawng a apart gaw, nnan galaw hpang wa ai aten kaw nna jahtum aten du hkra rai tim, rawt jat galu kaba wa ai lam ni nnga ai sha rai hpai, rai gun, rai leng garawt, re ai magam bungli ni hta gayin rawng nga nna sha aprat jahtum kau lai wa ra ma ai lam rai nga ai.

Ndai zawn re ai aten masa kaw nna, tinang a myit mada yaw shada da ai bandung de du lu hkra shakut shaja lai wa lu ai ni, masha wa a n-pu hta n-chyang mayam tai sha ra ai prat kaw nna tinang nang nan arang madu, bungli madu hte ja gumhpraw madu madang de du wa lu hkra, shakut la lai wa lu ai ni mung nga lai wa ai lam gaw, dai ni na Singapore Mungdan hta nga nga ai Miwa amyusha ni lam shagu hta madu tai nna, n-gun ja nga ai lam a n-pawt hkri dun lam nan rai nga ai. Ga shadawn tsun ga nga yang, dai aten hta Singapore zinlawng ngu ai gaw English ni up hkang ai ginra nan rai nga ai re majaw, hpaga kaba ba re ai ni yawng ngu na hpe gaw, English amyusha ni madu da ai lam rai nna, shanhte nan woi awn hkrang shapraw galaw sa wa nga ma ai rai tim, Miwa amyusha ni madu tai ai magam bungli ni - n-kau mi gaw hpaga kaji madu ni, ja gumhpraw arang kaji madu ni tai wa nga ma ai zawn, n-kau mi chyawm gaw malu masha galaw shapraw ai ni, seng madu ni - mung yet yet gaw rawt jat law htam wa nga ai lam a marang e, Japan hpyenla ni Singapore de du shang wa ai 1942 ning grup-yin hta nga yang, ban prat lahkawng masum daram na hkra dai ginra kaw du nga sai Miwa amyusha ni madu da ai 'Family Company' ni hpe mung mu lu nga sai lam nan rai nga ai. Ndai zawn, ‘Family Company’ ni yet yet rawt jat galu kaba law htam wa ai lam ni a majaw, aten ahkying ni na wa ai hte rau gaw, English lauban ni mung Miwa amyusha lauban ni hte mahtang magam bungli ni rau jawm galaw sa wa ra ai madang de du wa nga ai zawn, hpang jahtum gaw masha jahpan hku nna mung, hpaji lam hte sut masa lam ni hku nna mung, kaga lam shagu hta mung, Miwa amyusha ni mahtang n-gun kaba wa nna madu tai wa lu ai lam gaw, dai ni na aten hta – mungdan a masha jahpan yawng rai yang wan mali (4 million) grup-yin hte rau - Miwa amyusha ni mahtang madu tai nna lam shagu hta rawt jat galu kaba wa nga ai Singapore Mungdan byin tai wa ai lam nan rai nga ai.

Singapore zinlawng hta du nga nna magam bungli ni hpe shachyen shaja sha nga ai Miwa amyusha ni a mung masa ningmu hpe tsun ga nga yang mung, tinang a kanu mungdan rai nga ai Miwa Mungdan kata hta byin nga ai mabyin masa lam ni hta lai nna kaga hpa hpe mung myit n-shang sha nga ma ai lam hpe, labau hta dan dan leng leng mu lu nga ga ai. Shanhte hkum shanhte gaw ‘maigan du nga ai Miwa amyusha ni (Nanyang Chinese or Overseas Chinese) re’ ngu nna sha hkam la da ai lam ni a marang e, tinang a makau grup-yin hta e hpa wa mi byin nga yang byin nga, shanhte a mung masa ningmu hte bandung ngu na gaw Miwa Mungdan kata hta byin nga ai mung masa hte mabyin masa lam ni hta sha maju jung nga ai lam rai nga ai. (Tsa ban 20 ning grup-yin kaw nna Southeast Asia mungdan ni kanoi yawng hkra ngu na daram hta nga ai amyusha ni a lapran hta, amyusha myit su hprang wa ai lam ni, amyusha lawt lam hte seng ai shamu shamawt lam ni, shanglawt lu ai amyusha mungdan hpe gawgap sa wa lu na matu shakut shaja ai lam ni, byin pru wa nga ai rai tim, Singapore zinlawng hta dai zawn re ai shamu shamawt lam ni tsep kawp nnga lai wa ai lam hpe yu yang, tinang a kanu mungdan hta byin nga ai mabyin masa lam ni hta lai nna kaga hpa lam ni hta mung sharawng awng ai lam nnga ai Singapore du Miwa amyusha ni a myit jasat hpe asan sha mu lu nga ai.)

Amyusha ni langai a hpang langai hpe mungkan a shara shagu de n-gaw htawt gawai hkawm, nga ayai hkawm wa shangun ai ‘n-gaw mawru’ ngu ai gaw dai ni na aten hta, anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hta mung du nga sai ngu yang n-shut na ga ai. Sutgan hte ja gumhpraw tam na matu mungkan shara shagu de htawt nga hkawm nga sai Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mung lani hte lani gaw rawt jat law htam wa nga ai lam hpe yu yang, moi lai wa sai aten hta Miwa amyusha ni n-gaw htawt nga hkawm lai wa ai lam ni hte raw re ai lam ni dai ni na anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni hta mung byin nga sai lam rai nga ai. Hpa majaw dai ni na aten hta anhte Jinghpaw Wunpawng amyusha ni mung tinang a buga ginra hte kanu kawa kahpu kanau makyin jinghku ni hpe kau tawn da nna chyasam maigan mungdan ni de htawt nga ayai hkawm nga ra ai lam hpe gaw kaga mi n-tsun ra sana re hpe kam ai. Lam mi hku nna tsun ga nga yang, dai ni na aten hta maigan mungdan shara shagu de du hkawm nga ai Jinghpaw Wunpawng amyusha ni a mabyin masa lam ni gaw, moi lai wa sai aten hta Singapore zinlawng de n-gaw htawt nna du sa wa ai, hkrup mahkrup magam bungli ni hpe galaw sha nna nga hpang wa ai, dai ginra kaw du nga ai rai tim tinang a nta buga ginra de na mung masa, sut masa hte mabyin masa lam ni hpe sha myit a-ru yu yu rai nga ai Singapore du Miwa amyusha ni a labau hte kanoi maren rai nga sai ngu yang, n-shut na ga ai.

‘Refugee’ hku nna mi rai rai, tara shang bungli galaw hkawm ai hku nna mi rai rai, dai ni na aten hta maigan mungdan ni de du hkawm nga sai Jinghpaw Wunpawng annau ni yawng mung, manang wa a n-pu e lahka sha ai magam bungli hpe sha galaw nga nna, n-dum shamyi rai nga shalai kau, aten jahtum kau na hku rai yang gaw, tinang myit mada da ai bandung de du wa lu ai baw n-rai nga a hka! ngu ai lam hpe a-dum nga ra na saga ai. Lam mi hku tsun ga nga yang, tinang nang nan arang madu, bungli madu, ni tai wa lu hkra shakut la lu ai rai yang chyu sha, tinang myit ai kaw mung du wa lu na lam rai nga ai zawn, kanang mi du hkawm nga ai rai tim, tinang du nga ai shara hpe madu la lu ai amyusha ni pyi gaw byin tai wa mai nga ai lam hpe Singapore Mungdan a labau gaw, sakse tai nga ai lam rai nga ai.

Tsaw ra ai maigan du Jinghpaw Wunpawng hpu nau ni e, tsun lai wa sai hte maren ‘Singapore Mungdan de Miwa amyusha ni du sa wa ai lam hte dai mungdan hpe du hkra madu lu ai amyusha ni byin tai wa ai lam’ hta lakap nna dai ni na aten hta nang ngai annau ni jawm sharin la ra na lam gaw langai sha rai nga ai. Dai tinang du hkawm nga ai mungdan hta sut su nga mai nna rawt jat galu kaba wa mayu ai rai yang, dai lamu ga hpe du hkra madu la lu ai amyusha ni byin tai wa mayu ai rai yang, tinang du nga ai shara hta tinang nang nan arang madu, bungli madu, seng madu, ni byin tai wa lu hkra shakut shaja sa wa ra na lam sha rai nga ai. Nang ngai Wunpawng annau ni langai hkrai rawt jat galu kaba wa nna lam shagu hta n-gun ja ai ni byin tai wa lu ai rai yang chyu sha, Jinghpaw Wunpawng amyusha ni yawng rawt jat galu kaba wa lam hte seng ai magam bungli ni hpe mung, tatut woi awn shakut shaja lu ai ni byin tai wa lu na lam rai nga ga ai rai.